Μουσείο Μπενάκη: Ο Καποδίστριας και ο Καραϊσκάκης σε νέα μόνιμη έκθεση

Ένα πορσελάνινο πιάτο με την εξοχική κατοικία του Λάμπρου Κατσώνη στην Κριμαία, με την ονομασία «Λιβαδειά», φιλελληνικά επιτραπέζια ρολόγια με τις μορφές του Κωνσταντίνου Κανάρη και Μαμελούκου, το αφήγημα της ζωής του Καποδίστρια αποτυπωμένο στον μυστηριώδη πίνακα με την ονομασία «Αίθουσα Συναθροίσεων», ένα υπέροχο υφαντό από την Κρήτη που διηγείται την άφιξη στο νησί του Ύπατου Αρμοστή, του Γεωργίου Α’, η επίσημη αυλική ενδυμασία της πριγκίπισσας Μαρίας Βοναπάρτη, συζύγου του βασιλιά Γεωργίου, οι γελοιογραφίες του Ονορέ Ντομιέ που σχετίζονται με την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα στην Ελλάδα και τόσα άλλα εκθέματα. Που μπορεί να τα δει κανείς, μαζί με άλλα πολύτιμα κειμήλια της νεότερης Ελλάδας; Στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού το οποίο εγκαινιάζει τις ανανεωμένες αίθουσές του στον τρίτο όροφο της οδού Κουμπάρη και για πρώτη φορά ανοίγει τις πόρτες του σε μια εθνική επέτειο, περιμένοντας το κοινό τη Δευτέρα 25η Μαρτίου, με ελεύθερη είσοδο.

Νέο βλέμμα στο Μουσείο

Την τελευταία φορά που οι επισκέπτες είδαν την πλήρη έκθεση στον τρίτο όροφο στις τελευταίες αίθουσες του μουσείου, ήταν τη μέρα που έκλεισε για την πανδημία. Από τότε μεσολάβησαν η μεγάλη έκθεση για τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση με τίτλο «1821 Πριν και Μετά», καθώς και η επίσης σημαντική έκθεση «Μικρά Ασία. Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία», στο κτήριο της Πειραιώς 138. Η έρευνα που έγινε, όχι μόνο στα ιστορικά αρχεία, αλλά και σε άλλες ιστορικές πηγές, ανέδειξε την αναγκαιότητα τα ενδιαφέροντα αντικείμενα που είχαν προστεθεί την τελευταία εικοσαετία στη συλλογή του Μουσείου, να έρθουν στο φως. Παράλληλα, δεν ήταν λίγοι οι συλλέκτες εκείνοι που προσέγγισαν το Μουσείο Μπενάκη με αντικείμενα από τις οικογενειακές και προσωπικές τους συλλογές, τα οποία επιθυμούσαν να δωρίσουν στο μουσείο.

Συνεπώς η ανάγκη φρεσκαρίσματος της μόνιμης έκθεσης του μουσείου για τη νεότερη Ελλάδα διευρύνθηκε και εν τέλει υλοποιήθηκε με αξιόλογα κειμήλια, έργα ζωγραφικής και διακοσμητικών τεχνών, τα οποία ενσωματώθηκαν στη νέα μόνιμη έκθεση. Πρόκειται, δηλαδή, για μία ολόφρεσκη ματιά στις αίθουσες του τρίτου ορόφου που περιλάμβανε για μία εικοσαετία την ελληνική ιστορία από την Επανάσταση του 1821 έως και τη δεκαετία του 1960. Τη Δευτέρα 25 Μαρτίου 2024 οι επισκέπτες του κτιρίου στην οδό Κουμπάρη, στο κέντρο της Αθήνας, θα έχουν την ευκαιρία να δουν τα νέα αποκτήματα, αλλά και τη νέα οπτική του χώρου, όπως την οραματίστηκαν οι επιμελητές του Μουσείου Μπενάκη, προκειμένου να παρουσιαστούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι ιστορικές περίοδοι του Αγώνα της Ανεξαρτησίας μέχρι και του ελληνοϊταλικού πολέμου και της κατοχής από τις δυνάμεις του Άξονα, δηλαδή του έπους του ’40.

Εκσυγχρονισμός αιθουσών

Η ανανέωση του τρίτου ορόφου στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού παρέχει την αίσθηση μιας πιο ελαφριάς αίθουσας, παρά την προσθήκη αντικειμένων, ενώ έχει περισσότερη φωτεινότητα. Κάποια εκθέματα βρήκαν τη θέση τους μέσα σε νέα κορνίζα και κάποιες προθήκες μετακινήθηκαν ελαφρώς. Η επανέκθεση δίνει έμφαση στη συσχέτιση των έργων ζωγραφικής με την ιστορία της τέχνης. Πρόκειται για έργα που καλύπτουν διάφορες περιόδους, από τον ρομαντισμό έως τις νεωτερικές τάσεις του 20ού αιώνα, δημιουργώντας μια πολυδιάστατη εικόνα της τέχνης στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αλλά και του απόηχου των ιστορικών γεγονότων στον τόπο μας σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα τέχνης όπως το Παρίσι ή το Λονδίνο.

Η ιστορική πορεία της αφήγησης μέσα από εμβληματικές εικόνες, κειμήλια, αρχειακά τεκμήρια, φορεσιές κ.ά. που εικονογραφούν θέματα και γεγονότα, έχει διατηρηθεί, αλλά προτιμήθηκε ένα διαφορετικό πλαίσιο, αυτό της ειδικότητας κάθε έργου, πέρα από το περιεχόμενό του. Για παράδειγμα, η θέση του πίνακα της «Αγίας Λαύρας» του Βρυζάκη: ο ιστορικός πίνακας που αποτυπώνει την αρχή της Επανάστασης, εκτίθετο στον πρώτο τοίχο αριστερά κατά την είσοδο των επισκεπτών στην αίθουσα,  καθώς θεωρητικά παρουσιάζει το εναρκτήριο γεγονός του ελληνικού αγώνα για ανεξαρτησία. Σήμερα, γνωρίζοντας ότι η επανάσταση ξεκίνησε με μικρές εστίες αγώνα στον Μωριά, ο πίνακας θεωρείται ότι εκφράζει περισσότερο την ιδεολογία και τους μύθους της νεώτερης Ελλάδας, όπως αυτοί παγιώνονται στις δεκαετίες του 1840 και του 1830 και πολύ λιγότερο τον τρόπο που ξεκίνησε η Επανάσταση. Ο πίνακας αυτός εκτίθεται πλέον όπως είχε γίνει και στην έκθεση «1821 Πριν και Μετά» ανάμεσα σε έργα που αφορούν στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα.

Στις προθήκες του Μουσείου παρουσιάζονται και περισσότερα χάρτινα τεκμήρια, που ενέχουν συναισθηματική, πατριωτική διάσταση, όπως είναι η διαθήκη του Καραϊσκάκη, αντικείμενο επιστημονικής μελέτης (έχει μεταγραφεί εδώ και πολλά χρόνια από το Μουσείο Μπενάκη και έχει δημοσιευθεί).

«Δίνουμε νέα οπτική στο υλικό, με την αυτοπεποίθηση που έχει η νέα γενιά των επιμελητών και την επιθυμία να μοιραστεί με το κοινό κάποιες νέες σκέψεις και φρέσκες ιδέες. Αυτά τα δύο παραδείγματα έχουν εφαρμοστεί σε όλη τη διάρκεια της έκθεσης στην περίοδο της βασιλείας του Όθωνα και στη βασιλεία του Γεωργίου Α΄, αλλά και στην περίοδο του Ελευθέριος Βενιζέλος, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και το έπος του ’40, όπου σταματάει η έκθεση», εξήγησε ο Γιώργης Μαγγίνης, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη στην ξενάγηση που έγινε στους δημοσιογράφους με αφορμή τα εγκαίνια των ανανεωμένων αιθουσών.

Ιστορίες κειμηλίων

Πάμε, όμως, να ξεχωρίσουμε ορισμένα εκθέματα και να ξεναγηθούμε στην ιστορία τους νοερά πριν τα εγκαίνια της έκθεσης; Πάντα με τη συμβολή του Γιώργη Μαγγίνη.

Λάμπρος Κατσώνης

Στην είσοδο, στην προθήκη δεξιά πριν μπούμε στην αίθουσα του τρίτου ορόφου του Μουσείου, μας περιμένει το πορσελάνινο πιάτο στο οποίο αναπαρίσταται η εξοχική κατοικία του Λάμπρου Κατσώνη. Ανακαλύφθηκε στον πρώτο όροφο του Μουσείου Μπενάκη σε ένα ράφι όπου βρισκόταν απλά ως διακοσμητικό. Σήμερα η ιστορία του φαντάζει εντελώς ‘’ανατριχιαστική’’, γιατί μοιραία συνδέεται με το σύγχρονο πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία. Πρόκειται για ένα πορσελάνινο πιάτο άγνωστης κατασκευής, αρχών του 19^ου αιώνα, με το εξοχικό του Κατσώνη στην Κριμαία, στο «Κτήμα Λιβαδειά». Το τοπίο παρουσιάζει ιδιαίτερο ελληνικό ενδιαφέρον και αποτελεί ιστορικό τεκμήριο.

Φιλελληνικά επιτραπέζια ρολόγια

Μέσα στην αίθουσα αριστερά, στη νέα ειδική προθήκη που περιλαμβάνει φιλελληνικά εκθέματα τα διακοσμητικά αντικείμενα που είχε στη Συλλογή του το μουσείο εκτίθενται πλέον ως ιστορικά τεκμήρια. Ανάμεσα στη συλλογή πιάτων γαλλικής και ιταλικής κατασκευής σε πορσελάνη, τα επιτραπέζια ρολόγια με τις μορφές του βρακοφόρου Κωνσταντίνου Κανάρη και Μαμελούκου (σκλάβος) δωρεά του Γάλλου συλλέκτη Stéphan Adler,  ο οποίος ζει πολλά χρόνια στην Ελλάδα και τα δώρισε για να ενισχυθεί η φιλελληνική συλλογή του μουσείου. Η εντυπωσιακή προτομή στο κέντρο της προθήκης είναι ο βρετανός πλοίαρχος Frank Hastings, έργο του Αντώνου Σώχου, η παρουσίαση του οποίου ολοκληρώνει την έκθεση «Grand Tour» με έργα από την Κυβερνητική Συλλογή Τέχνης του Ηνωμένου Βασιλείου, η οποία διοργανώθηκε τον Ιούλιο του 2023 σε συνεργασία με τη Βρετανική Πρεσβεία στην Αθήνα.

Καποδίστριας και Ευγένιος ντε Μποαρνέ

Απέναντι ακριβώς η ιστορία του Καποδίστρια ζωντανεύει με δραματικό τρόπο, μέσα από έργα τέχνης που εκτίθενται πάνω από την προθήκη για τη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Από τη μια πλευρά, ο εντυπωσιακός πορσελάνινος κρατήρας (βάζο) με το πορτρέτο του Ευγένιου ντε Μποαρνέ, γιου της Ιωσηφίνας από τον πρώτο της γάμο και του Ναπολέοντα, ο οποίος τον υιοθέτησε και τον όρισε αντιβασιλέα στην Ιταλία. Πρόκειται, δηλαδή, για βασιλική παραγγελία σε εργοστάσιο του Μονάχου και αποτελεί το ένα από τα μόλις δύο βάζα που φτιάχτηκαν εκεί.

Φαίνεται ότι ο ντε Μποαρνέ δώρισε ο ίδιος το πορσελάνινο αυτό βάζο στον Καποδίστρια, γεγονός που πιστοποιεί και το εύρος της απήχησης του Καποδίστρια στους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης και στο κομμάτι της υψηλής πολιτικής, ή ακόμα και την αναγνώριση της συμβολής του να διατηρηθεί η ανεξαρτησία της Γαλλίας μετά την ήττα του Ναπολέοντα. Ο Καποδίστριας προσδιορίζεται μέσα από αυτή την παρουσίαση ως σημαντική πολιτική προσωπικότητα στην ευρωπαϊκή σκηνή.

Αίθουσα Συναθροίσεων

Παράλληλα, το ακρόπρωρο της Πάργας από το πλοίο με το οποίο ο Ιωάννης Καποδίστριας έφτασε στην Αίγινα, αποτελεί δωρεά του Διονύση Φωτόπουλου στο Μουσείο, όπως και ο εντυπωσιακός πίνακας «Αίθουσα Συναθροίσεων», αγνώστου καλλιτέχνη. Πρόκειται για ένα πολύ μυστηριώδες έργο που φαίνεται να τοποθετεί τον Καποδίστρια σε μια άλλη διάσταση, χαρίζοντάς του δικαίωση μετά τη δολοφονία. Στο κέντρο του έργου ένα αγόρι κρατάει το ζυγό της δικαιοσύνης και ένα άλλο τις δάφνες της δόξας.

Μαρία Βοναπάρτη

Σε άλλη προθήκη παρουσιάζονται τρεις αγγλικές ενδυμασίες από την αυλή της βασίλισσας Όλγας, η οποία θέλησε να καινοτομήσει επιβάλλοντας επιβλητικές ενδυμασίες σε σχέση με τα ενδύματα στην αυλή της βασίλισσας Αμαλίας. Πρόκειται για ενδυμασίες που δεν φοριούνταν καθημερινά, αλλά κυρίως στην τελετή του χειροφιλήματος που λάμβανε χώρα την Πρωτοχρονιά με προσκεκλημένη όλη την αριστοκρατία της εποχής να φιλάει το χέρι των βασιλιάδων (το γαλάζιο ήταν το χρώμα στις ενδυμασίες των κυριών επί των τιμών και το κόκκινο στις ενδυμασίες της βασιλικής οικογένειας).

Ανάμεσα στις φιγούρες ξεχωρίζει η Μαρία Βοναπάρτη, πριγκίπισσα και σύζυγος του Βασιλιά Γεωργίου Α΄  και η πρώτη γυναίκα ψυχαναλύτρια, μαθήτρια του Φρόυντ, η οποία μάλιστα φυγάδευσετον Φρόυντ στο Λονδίνο για να γλυτώσει από τους Ναζί. Παρέμεινε σύζυγος του Γεωργίου Α΄ μέχρι τέλους, παρά τα προβλήματα στο γάμο και ένα χρόνο μετά τον θάνατο του συζύγου της, χάρισε η ίδια τη στολή της στο Μουσείο Μπενάκη. Ίσως έτσι αισθάνθηκε ότι είχε πια απελευθερωθεί…

Honoré Daumier

Σε ένα άλλο σημείο εκτίθενται για πρώτη φορά τέσσερις γελοιογραφίες του Γάλλου εικονογράφου Honoré Daumier. Ο Ντομιέ σατιρίζει τον βασιλιά Όθωνα και τη ματαιοδοξία του, ενώ τα σχέδια του είναι ενδεικτικά του αρνητικού κλίματος που επικρατούσε εκείνη την εποχή απέναντι στον βασιλιά.

Κρητικό υφαντό

Από την περίοδο που αναφέρεται στη βασιλεία του Γεωργίου Α΄ εντυπωσιάζει ένα υφαντό από την Κρήτη. Ο Γεώργιος Α΄ παίρνει ως προίκα τα Επτάνησα από τους Άγγλους και τούτο το υφαντό συμβολίζει την ενωσιακή επιθυμία και για τη μεγαλόνηση Κρήτη. Πρόκειται για νέα δωρεά στο Μουσείο Μπενάκη που διηγείται την άφιξη του Ύπατου Αρμοστή στην Κρήτη, Γεωργίου Α΄, ένα θέμα πολύ δημοφιλές στην κρητική υφαντική. Ο Γεώργιος Α΄ αναπαρίσταται με τους υπασπιστές του ενώ τα κεντήματα μαρτυρούν συμβολισμούς περί απελευθέρωσης της Κρήτης και οι λεζάντες αποδίδουν και τους τίτλους των ανθρώπων που συμμετέχουν.

Venizelos Coffee

Όλα τα παραπάνω εκθέματα είναι ενδεικτικά της ανανεωτικής ματιάς του αφηγήματος του Μουσείο Μπενάκη σε σχέση με την ιστορία της Νεότερης Ελλάδας. Στην προθήκη που σχετίζεται με την περίοδο του Ελευθέριου Βενιζέλου, κάθε επισκέπτης πρέπει να περιεργαστεί μεταξύ άλλων μια σειρά από λατρευτικά αντικείμενα για τον Βενιζέλο, καθώς και τον περίφημο Venizelos Coffee, τούρκικο καφέ από την αγορά της Νέας Υόρκης για τους μετανάστες Έλληνες. Εδώ εκτίθεται το αστέρι του Δαυίδ με τον Βενιζέλο, από την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, η οποία αποτελεί δωρεά του Παύλου Γερουλάνου στο Μουσείο Μπενάκη.

Γιαννούλης Χαλεπάς

Το αντίο της επανέκθεσης σηματοδοτείται από δύο έργα του Γιαννούλη Χαλεπά, ο οποίος συμπίπτει χρονικά με την περίοδο που καλύπτει η τελευταία έκθεση. Πρόκειται για τον «Άγγελο», ένα αριστούργημα σε τερακότα, που γεφυρώνει την αφήγηση του Μουσείου Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού με τη συνέχειά της, στο ισόγειο της Πινακοθήκης Γκίκα, ενώ οι «Εννέα Μούσες» του Χαλεπά αποχαιρετούν τον επισκέπτη.

Τεχνητή Νοημοσύνη και Ιστορία

Σημειώνουμε, ακόμη, ότι το Μουσείο Μπενάκη εφαρμόζει πιλοτικά μια εφαρμογή Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) σε διαφορετικές γλώσσες προσκαλώντας τους επισκέπτες να εξερευνήσουν το ιστορικό πλαίσιο ορισμένων αντικειμένων της έκθεσης κάνοντας διάλογο με το σύστημα. Παρέχεται, παράλληλα, η δυνατότητα ατομικής διαδρομής στις συγκεκριμένες αίθουσες του τρίτου ορόφου με τους επισκέπτες να θέτουν τις δικές τους ερωτήσεις σύμφωνα με την ηλικία και τα ενδιαφέροντά τους.

Επίσης, στην έκθεση συμπεριλαμβάνονται έξι από τα επεισόδια του νέου κύκλου CLOSE UPS (Season #3) που αφορούν αντικείμενα που παρουσιάζονται στην έκθεση (σηματοδοτούνται με QR – Codes)

INFO  Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, Κουμπάρη 1. Εγκαίνια νέας μόνιμης έκθεσης «Νεότερη Ελλάδα»: 25^η Μαρτίου, 13.00 – 18.00, με ελεύθερη είσοδο. Θα πραγματοποιηθεί σειρά ξεναγήσεων με ελεύθερη είσοδο στη νέα μόνιμη έκθεση κάθε Πέμπτη από 27 Μαρτίου έως και 25 Απριλίου στις 18.00. Κρατήσεις θέσεων μέσω tickets.benaki.org