Τίποτα δεν μπορεί να αποτρέψει τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ από το να διηγηθεί μια εμπνευσμένη ιστορία ως δεινός αφηγητής που είναι ο ίδιος, πολυγραφότατος ιστορικός, με ασίγαστο βρετανικό χιούμορ και ατόφια αγάπη για την κηπουρική, τον Μέγα Αλέξανδρο, την αρχαία Ελλάδα και το μεγάλο χολιγουντιανό πλατό. Πώς συνδυάζονται όλα αυτά; Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ο ιστορικός του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης μας εξηγεί ακριβώς αυτούς τους απίθανους συνδυασμούς, χωρίς να διαχωρίζει ανάμεσα στη ζωή και την επαγγελματική του δραστηριότητα που περιλαμβάνει και την επί χρόνια αρθρογραφία του για τους Financial Times σε σχέση με την κηπουρική, καθώς και το νέο βιβλίο του για τον Όμηρο «Homer and his Iliad», το οποίο θα εκδοθεί σε ελληνική μετάφραση το 2025.
Λίγο πριν τη διάλεξή του «The Great Question: King Philip or Demosthenes?» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στις 22 Φεβρουαρίου, στο πλαίσιο της έκθεσης «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», σε επιμέλεια των επιστημονικών διευθυντών Παναγιώτη Ιωσήφ και Ιωάννη Φάππα, ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ που επί πολλά χρόνια έχει δώσει διαλέξεις για το πώς οι χαρακτήρες των ιστορικών προσώπων του Φίλιππου Β΄ και του ρήτορα Δημοσθένη διαμόρφωσαν τις ιστορικές συνθήκες, μοιράζεται σκέψεις για την κληρονομιά του Μέγα Αλέξανδρου, του Ομήρου και της καταλυτικής ιστορικά μάχης της Χαιρώνειας. Πρόκειται για τη μάχη που έφερε αντιμέτωπους τον στρατό της Μακεδονίας του Φιλίππου Β΄ με αυτόν των συμμαχικών ελληνικών πόλεων της νότιας Ελλάδας- κυρίως τον Ιερό Λόχο της Θήβας και τον στρατό της Αθήνας-, βάζοντας για πρώτη φορά στο προσκήνιο της ιστορίας τον 18χρονο Αλέξανδρο που έμελλε να κατακτήσει τον κόσμο με την μεγάλη εκστρατεία του στην Ασία.
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Όπως ανέλυσε στη διάλεξή του ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ, με συχνές αναφορές στα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στη Βεργίνα από τον Μανόλη Ανδρόνικο και στο έργο της Αγγελικής Κοτταρίδη στις Αιγές, ο Φίλιππος Β΄ ήταν ένας αδίστακτος μονάρχης που κατέλυσε τις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας, αυτός που στην πραγματικότητα ενέπνευσε με τις στρατηγικές του ικανότητες και την ανάπτυξη του στρατού των Μακεδόνων την Ελληνιστική εποχή του Μέγα Αλέξανδρου. Απέναντι στην αντιδημοκρατική προσωπικότητα του Φίλιππου Β΄ στάθηκε ο σπουδαίος πολιτικός και ρήτορας Δημοσθένης, ο οποίος υπερασπίστηκε το δημοκρατικό ιδεώδες της Αθήνας πόλης-κράτους, συγκρότησε έναν ισχυρό στρατό συμμαχικών δυνάμεων για να «πεθάνει από τις ηθικές αξίες του…»
Θα θέλατε να μας πείτε ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικής διαμάχης μεταξύ του Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας και του Αθηναίου πολιτικού και ρήτορα Δημοσθένη; Ποια ήταν η πολιτική νοοτροπία που χώριζε τους δύο άνδρες με συνέπεια τη σύγκρουση στο πεδίο της Χαιρώνειας;
Για τον Δημοσθένη, ο Φίλιππος Β΄ ήταν ο μεγάλος εχθρός της ελευθερίας και της δημοκρατίας στην Αθήνα και των δημοκρατιών παντού. Τον περιέγραφε σε μια γλώσσα με την οποία θα μπορούσε κανείς σήμερα να περιγράψει τον πρόεδρο Πούτιν. Από την άλλη πλευρά, ο Φίλιππος συνέχιζε εκτελώντας τις φιλοδοξίες του για επεκτατισμό και επικράτηση εναντίον των ελληνικών πόλεων-κρατών εκείνη την εποχή, αλλά τη στιγμή της ήττας είχε πει ότι οι πολιτικές ομιλίες του Δημοσθένη ήταν σαν «πολεμιστές στη μάχη» και ότι οι ομιλίες όλων των άλλων Αθηναίων ήταν απλώς για το θεαθήναι. Θαύμαζε τον Δημοσθένη, σύμφωνα με τις πηγές. Δεν υπήρχε όμως καμία συμπάθεια μεταξύ τους. Ο Δημοσθένης έβλεπε τον Φίλιππο ως την απόλυτη καταστροφή για την Αθήνα, τους Έλληνες και τη δημοκρατία στο μέλλον…
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
«Η μάχη σήμανε το τέλος της πολιτικής ελευθερίας καθ’ολοκληρίαν για τις πόλεις-κράτεις στην Ελάδα, οι οποίες έχουν για πρώτη φορά στην ιστορία τους δευτερεύουσα σημασία στις φιλοδοξίες, τους στόχους και την κυριαρχία ενός βασιλιά, του Φίλιππου Β΄»
Γιατί η μάχη της Χαιρώνειας άλλαξε τον κόσμο, όπως αποφαίνεται και η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο»;
O Δημοσθένης είχε δίκιο. Η μάχη σήμανε το τέλος της πολιτικής ελευθερίας καθ’ολοκληρίαν για τις πόλεις-κράτεις στην Ελάδα, οι οποίες έχουν για πρώτη φορά στην ιστορία τους δευτερεύουσα σημασία στις φιλοδοξίες, τους στόχους και την κυριαρχία ενός βασιλιά, του Φίλιππου Β΄. Με την εισβολή στην Ασία οι Μακεδόνες ελέγχουν τον Ελλήσποντο μέσω του οποίου οι Αθηναίοι εφοδιάζονταν με σιτάρι και άλλες προμήθειες για την τροφή τους. Ανά πάσα στιγμή μπορούσαν να υποχρεώσουν τους Αθηναίους να παραδοθούν ενώ οι Αθηναίοι έδιναν μάχες για να κρατήσουν αυτή την εμπορική δίοδο ανοιχτή. Οι Μακεδόνες έθεσαν υπό επιτήρηση κάποιες από τις πόλεις-κράτη στην Ελλάδα, επέβαλλαν στρατό. Αυτό δεν θα συνέβαινε ποτέ την εποχή του Περικλή, οπότε η ελευθερία για τις πόλεις χάθηκε. Ομως η μάχη της Χαιρώνειας σήμανε αφενός την κυριαρχία των Ελλήνων καθιστώντας την προέλαση στην Ινδία υπό την ηγεσία του Αλέξανδρου εφικτή, αφετέρου την απαρχή της Ελληνιστικής Περιόδου με διάρκεια 300 χρόνων. Κατά τη διάρκεια εκείνων των χρόνων, ωστόσο, κάτι πέθανε. Από καιρό σε καιρό, οι Αθηναίοι θα μάχονται για την παλιά τους ελευθερία.
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
«Γνωρίζουμε ότι ο Αλέξανδρος είχε σεξουαλικές σχέσεις με γυναίκες, απέκτησε αρκετά παιδιά, όχι μόνο το τελευταίο μωρό της Ρωξάνης και είναι πολύ πιθανό ότι είχε ως εραστή έναν πέρση ευνούχο, τον οποίο λέγεται ότι φίλησε δημόσια»
Πρόσφατα η σειρά ντοκιμαντέρ του Netflix «Μέγας Αλέξανδρος: Η γέννηση ενός θεού» ξεσήκωσε αντιδράσεις στην Ελλάδα για τον τρόπο που παρουσιάζει την ομοφυλόφιλη πλευρά του Μέγα Αλέξανδρου ο οποίος δίνει ένα φιλί στον έμπιστό του φίλο Ηφαιστίωνα δημοσίως. Είναι ακριβής ιστορικά αυτή η πλευρά του Μακεδόνα στρατηλάτη;
Δεν έχω δει τη σειρά του Netflix. Γνωρίζουμε ότι ο Αλέξανδρος είχε σεξουαλικές σχέσεις με γυναίκες, απέκτησε αρκετά παιδιά, όχι μόνο το τελευταίο μωρό της Ρωξάνης και είναι πολύ πιθανό ότι είχε ως εραστή έναν πέρση ευνούχο, τον οποίο λέγεται ότι φίλησε δημόσια και όλοι οι Μακεδόνες επιδοκίμασαν. Προφανώς αγαπούσε τον Ηφαιστίωνα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον στον κόσμο αλλά δεν γνωρίζουμε αν ήταν σεξουαλική η σχέση τους. Μπορεί και να είχαν ανταλλάξει φιλιά, αλλά μιλώντας με σύγχρονη ορολογία, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Αλέξανδρος θα ερχόταν στην Αθήνα για να παντρευτεί τον Ηφαιστίωνα. Το ότι το Netflix αναστάτωσε κάποιες παραδοσιακές απόψεις δεν σημαίνει ότι έσφαλε, με γνώμονα το ιστορικό πλαίσιο. Δεν έχω δει, όμως, τη σειρά. Αν οι συντελεστές της υπαινίσσονται ότι ο Αλέξανδρος είχε μόνο έναν σεξουαλικό προσανατολισμό ως ομοφυλόφυλος και δεν φίλησε ποτέ γυναίκα, αυτό είναι τελείως λάθος. Σήμερα θα τον αποκαλούσαμε αμφιφυλόφιλο. Αλλά δεν νομίζω ότι χρειάζεται να εξοργίζεται κανείς αν η σειρά δείχνει με έναν τρόπο την πιο θηλυκή πλευρά του Αλέξανδρου. Θα ήταν γελοιότητα αν τον έδειχναν να μην αγγίζει ποτέ γυναίκα.
Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Θα έρθει η μέρα που οι αρχαιολόγοι θα καταφέρουν να ανακαλύψουν τον τάφο του Αλέξανδρου;
Είναι πιθανόν να γίνει αυτό χάρη στην εξελιγμένη τεχνολογία laser που χρησιμοποιείται στις ανασκαφές. Προφανώς ο τάφος του βρίσκεται κάτω από το Βασιλικό Τετράγωνο στην Αλεξάνδρεια και όχι κάτω από το τζαμί του προφήτη Δανιήλ, ούτε είναι τα οστά του στη Βενετία, σύμφωνα με ανόητες ιστορίες που κυκλοφορούν. Πρόκειται για ένα μεγάλο ταφικό μνημείο σε μια μεγάλη βασιλική περιοχή κάτω από τη σημερινή Αλεξάνδρεια. Εκατό χρόνια πριν, ποιος θα έλεγε ότι θα είχαμε την τεχνολογία laser διαθέσιμη στην υπηρεσία της αρχαιολογίας; Ελπίζω ότι σε 20 χρόνια θα έχουμε ακόμα περισσότερα μέσα διαθέσιμα στις ανασκαφικές εργασίες. Θα είναι υπέροχο αν συμβεί.
Περιμένουμε άλλα στοιχεία από τις ανασκαφές;
Στο Ερκολάνο (αρχαίο Ηράκλειο) της Ιταλίας, εκεί που πέρασε η καταστροφική λαίλαπα του Βεζούβιου, έχουμε πλέον τη δυνατότητα να διαβάσουμε τους πάπυρους που κάηκαν και έχουν διατηρηθεί χωρίς να τους ανοίξουμε. Πρόκειται για εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες πάπυρους. Είναι τα χαμένα βιβλία του παρελθόντος. Δεν ξέρω αν θα ζήσω για να μάθω τι περιέχουν, όμως ένας από αυτούς μπορεί να συνιστά μία μεγάλη ιστορία του Αλέξανδρου. Θεέ μου, μπορείτε να το φανταστείτε; Νέες ανακαλύψεις έρχονται συνεχώς στο φως. Πριν από δέκα χρόνια, ανακαλύφθηκε μία επιγραφή στο υπόγειο του Μουσείου του Καϊρου στο πλάι ενός πολύ σημαντικού αγάλματος προς τιμήν του Αλέξανδρου. Εκπληκτικό!
Έχετε τιμήσει την κληρονομιά του Μέγα Αλέξανδρου πολλές φορές με την ιδιότητα του ιστορικού, του επιστημονικού συμβούλου και του ιππέα στην ταινία «Αλέξανδρος» του Όλιβερ Στόουν. Τι θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας από την εμπειρία αυτής της χολιγουντιανής παραγωγής;
Από που να ξεκινήσω; Όπως ενδεχομένως γνωρίζετε, ζήτησα και μου δόθηκε η θέση του επικεφαλής του ιππικού του Αλέξανδρου για τις μεγάλες μάχες. Όταν έφτασα στο Μαρόκο ήταν όλα έτοιμα – ο στρατός, το ιππικό. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι η ολοκληρωμένη βερσιόν της ταινίας, που ο Όλιβερ Στόουν υλοποίησε για το στούντιο της Warner και διαρκεί 3 ώρες και 50 λεπτά, είναι διαθέσιμη στις Ηνωμένες Πολιτείες και αποτελεί το πραγματικό φιλμ, το οποίο είναι πολύ καλύτερο σε σχέση με το πρώτο φιλμ. Οργανώθηκε μια προβολή στο Λονδίνο γι’ αυτό πριν από ένα χρόνο. Στο τέλος το κοινό έκλαιγε. Σηκώθηκε όρθιο και χειροκροτούσε. Δύο Έλληνες φίλοι μου που συνομίλησαν με τον Ολιβερ Στόουν αναγνώρισαν την αξία του, το χαρακτήρισαν τως «Παρθενώνα της φιλμογραφίας του». Οπότε αγνοήστε την πρωτότυπη ταινία, αν δεν σας άρεσε, δείτε αυτή που είναι η πραγματική επιτυχία.
Ρόμπιν Λέιν Φοξ
«Ο Αλέξανδρος είχε τη μαγεία της νιότης. Δεν γνώριζε τι σημαίνει φόβος.»
Ανατρέχοντας στην επιρροή του Μέγα Αλέξανδρου στην οικουμένη αλλά και του Ομήρου με τον οποίο έχετε ασχοληθεί διεξοδικά και καταπιάνεστε στο νέο σας βιβλίο, πού θα λέγατε ότι συγκλίνουν αυτές οι πορείες ακόμα και με τη δική σας πορεία;
Ο Όμηρος υπήρξε πριν από 2700 χρόνια μία μοναδική ευφυία με ανθρώπινη ενσυναίσθηση, κατανόηση και ποιητικότητα που δεν αντισταθμίστηκε ποτέ ξανά ούτε πρόκειται να βρεθεί ποιητής αντάξιός του στην ιστορία του κόσμου μας. Ο Αλέξανδρος είχε τη μαγεία της νιότης. Δεν γνώριζε τι σημαίνει φόβος. Κάποτε ένας Γάλλος μού είπε ότι ο Αλέξανδρος είχε το θάρρος να πεθάνει από τους δαίμονες που τον κατέτρεχαν, από τα ελαττώματα του, και ότι εγώ δεν θα μπορούσα παρά να τον ακολουθώ. Σε μια άλλη ζωή, είμαι βέβαιος ότι έκανα απαίσια πράγματα όταν ήμουν στο ιππικό του, είμαι βέβαιος, ωστόσο, ότι στο τέλος βρήκα ένα πανέμορφο κορίτσι για να παντρευτώ και ήρθα να μείνω στην Ελλάδα. Μέχρι που με βρήκε ένας γερο-στρατιωτικός του πεζικού του Αλέξανδρου, με το όνομα Όλιβερ Στόουν και επί τρεις ημέρες και τρεις νύχτες μιλούσαμε για όσα θυμόμασταν από τις μάχες. Και αυτό δεν θα το έκανα για κανέναν άλλον στον κόσμο. Και φυσικά ο Αλέξανδρος είχε ως έμπνευση τον Όμηρο και τις ομηρικές ιδέες, ήταν το πρότυπο του. Έγινε ο νέος Αχιλλέας. Τι άλλο μπορεί να πει κανείς; Ο ένας ήρωας αγάπησε τον άλλο ήρωα.
Αφιερώσατε τη ζωή σας όχι μόνο στην ιστορία αλλά και στην κηπουρική. Πώς συνδυάζονται αυτές οι δύο ασχολίες στην καθημερινότητά σας;
Νομίζω ότι υπάρχω ως δύο ξεχωριστοί άνθρωποι. Καμιά φορά με ρωτάνε «γνωρίζεις τον Ρόμπιν Λέιν Φοξ που γράφει για κήπους;» και πάντα απαντώ ότι «έχω ακούσει ότι είναι απαίσιος άνθρωπος, δεν θέλει κανείς να τον γνωρίσει.» Κι όμως αυτοί οι δύο χαρακτήρες κάνουν παρέα το βράδυ, βγαίνουν έξω. Σήμερα το απόγευμα ήμουν στον Σύλλογο Μεσογειακής Κηπουρικής και πέρασα υπέροχα. Μετά ήρθα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για να μιλήσουμε για ιστορία. Αυτή είναι η ζωή μου, δεν διαχωρίζω τη δουλειά από την καθημερινή ζωή. Δεν υπάρχει καμία ισορροπία ανάμεσα στην εργασία και τη δουλειά. Για μένα είναι το ίδιο.
INFO Στο πλαίσιο της έκθεσης «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης διοργανώνει από τις 28 Φεβρουαρίου μέχρι την 1 Μαρτίου τριήμερο διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Χαιρώνεια, Αύγουστος 338 π.Χ.: Μια σύνοψη του ζητήματος». Το Συνέδριο πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Columbia στη Νέα Υόρκη και την Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. H είσοδος στο Συνέδριο είναι ελεύθερη.
