Οσοι έχουν διαβάσει το σημαντικότερο μυθιστόρημα Ζωή και πεπρωμένο του Βασίλι Γκρόσμαν θα γοητευθούν και από το επίσης σημαντικό (και εξίσου ογκώδες) Στάλινγκραντ, που προηγήθηκε. Και θα διαπιστώσουν ότι σε μεγάλο βαθμό τα δύο μυθιστορήματα αποτελούν ενιαίο έργο. Οχι μόνο γιατί ένα κεφάλαιο από το Στάλινγκραντ συμπεριλήφθηκε στο Ζωή και πεπρωμένο, αλλά και επειδή πολλοί από τους χαρακτήρες του ενός βιβλίου συμπεριλαμβάνονται στο άλλο.

Τρεις εκδόσεις, έντεκα εκδοχές!

Ο Γκρόσμαν (πέθανε το 1964) δεν ευτύχησε να δει τυπωμένο το Ζωή και πεπρωμένο, που εκδόθηκε στη Δύση για πρώτη φορά το 1980 από μικροφίλμ το οποίο διοχετεύθηκε παράνομα εκτός Σοβιετικής Ενωσης. Κατάφερε ωστόσο να δει το Στάλινγκραντ να εκδίδεται τρεις φορές: το 1952, το 1955 και το 1956. Οι αλλαγές όμως ήταν τέτοιες που δεν ανταποκρίνονταν στην εκδοτική του βούληση. Και τις τρεις φορές οι επιμελητές, οι οποίοι έπαιζαν τον ρόλο λογοκριτών, άλλαξαν τα φώτα στο μυθιστόρημα. Ακόμα και στον τίτλο. Το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε με τίτλο Για μια Δίκαιη Υπόθεση – φράση παρμένη από την ομιλία του υπουργού Εξωτερικών της Σοβιετικής Ενωσης Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ την ημέρα της γερμανικής εισβολής στη χώρα. Αλλά οι τρεις παραπάνω εκδόσεις δεν ήταν οι μόνες. Στο Κεντρικό Λογοτεχνικό Αρχείο της Μόσχας βρέθηκαν άλλες έντεκα! Στην έκδοση του βιβλίου (μόλις πριν από δύο χρόνια) στα αγγλικά, οι επιμελητές Ρόμπερτ Τσάντλερ και Γιούρι Μπιτ-Γιουνάν τις έλαβαν όλες υπόψη. Και έτσι αποκατέστησαν το κείμενο προσπαθώντας να ανταποκριθούν, όσο ήταν δυνατόν, στην εκδοτική βούληση του Γκρόσμαν. Πρόσθεσαν μάλιστα και έναν επίλογο όπου εξηγούν τις διαφορές από τη μία στην άλλη εκδοχή, τι κράτησαν, τι πρόσθεσαν και τι αφαίρεσαν. Το αποτέλεσμα ήταν αφενός να εκδοθεί στα αγγλικά ένα βιβλίο που παρουσιάζει αρκετές διαφορές από την έκδοση του1956 (αυτή που κυκλοφορεί και σήμερα στη Ρωσία) και αφετέρου να έχουμε εμείς μια καλή εικόνα του πώς λειτουργούσε η λογοκρισία κατά τη σοβιετική περίοδο, τι μάχη έπρεπε να δίνουν οι συγγραφείς με τους επιμελητές-λογοκριτές και ποιους συμβιβασμούς θα χρειάζονταν να κάνουν προκειμένου να δουν τα έργα τους τυπωμένα: άλλοτε να προσθέτουν κι άλλοτε να αφαιρούν μέρη από το αρχικό κείμενο και συχνά ολόκληρα κεφάλαια, και κάποτε να αλλοιώνουν ή να εξαφανίζουν χαρακτήρες, να εισάγουν νέους και να αλλάζουν το ύφος τους προκειμένου να ανταποκρίνεται στην πολιτική γραμμή.

 

Γνώση από πρώτο χέρι

Ο Γκρόσμαν γνώρισε τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (που οι Ρώσοι τον αποκαλούν Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο) επί τρία χρόνια ως πολεμικός ανταποκριτής. Υπήρξε μάρτυρας όχι μόνο της Μάχης του Στάλινγκραντ αλλά και του Κουρσκ και του Βερολίνου. Στα τρία αυτά χρόνια το μόνο βιβλίο το οποίο είχε μαζί του, που το διάβασε μάλιστα δύο φορές, ήταν το Πόλεμος και ειρήνη του Τολστόι. Η απαίτηση μετά τον πόλεμο να γραφτεί ένα αντίστοιχο βιβλίο για το Στάλινγκραντ ήταν γενική. Εκείνη την εποχή το καθεστώς θεωρούσε το αριστούργημα του Τολστόι πρόδρομο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Και οι περισσότεροι πίστευαν πως ο Γκρόσμαν θα μπορούσε αναλάβει τον ρόλο ενός σύγχρονου «κόκκινου Τολστόι». Τον ρόλο αυτόν ο Γκρόσμαν τον ανέλαβε με μεγάλη ευχαρίστηση. Αλλωστε, δομικά και ουσιαστικά το πρότυπο τόσο του Στάλινγκραντ όσο και του Ζωή και πεπρωμένο είναι το Πόλεμος και ειρήνη.

Τα δύο μυθιστορήματα αποτελούν ένα δίπτυχο. Το Ζωή και πεπρωμένο μάλιστα αρχίζει εκεί που τελειώνει το Στάλινγκραντ. Τόσο στο πρώτο όσο και στο δεύτερο υπάρχουν πάνω από 100 σοβιετικοί χαρακτήρες: πολιτικοί, στρατιωτικοί, κομισάριοι, επιστήμονες, νοικοκυρές, εργάτριες σε κολχόζ, ανθρακωρύχοι – αλλά και Γερμανοί, αξιωματικοί και απλοί στρατιώτες. Ιστορικά, όπως και μυθιστορηματικά πρόσωπα (ολόκληρες οικογένειες), περνούν μέσα από τις σελίδες και των δύο βιβλίων. Αν το Ζωή και πεπρωμένο εκφράζει την ηθική και την πολιτική φιλοσοφία του Γκρόσμαν, το Στάλινγκραντ είναι έργο αφηγητή πρώτης γραμμής. Υπάρχουν, λόγου χάρη, εξαιρετικές σελίδες για τη μάχη στον σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης, για τις κινήσεις των στρατευμάτων και από τις δύο πλευρές, για την κόλαση των βομβαρδισμών, την τραγωδία των στρατιωτών που ζουν κάτω από τη σκιά του θανάτου, το δράμα των μετόπισθεν.

Η κόλαση του πάνω κόσμου

Η κόλαση εδώ δεν έχει μεταφυσικό περιεχόμενο, είναι ρεαλιστική, είναι η κόλαση του πάνω κόσμου. Δεν τη ζουν μόνο οι άνθρωποι αλλά όλα τα πλάσματα της φύσης. Οι αρχικές παρεμβάσεις άλλαξαν βέβαια σε πολλά σημεία το αρχικό κείμενο, όμως ο Γκρόσμαν ήξερε να «παίζει» με τις απαιτήσεις των λογοκριτών. Δεν ήταν φυσικά δυνατόν να το επιτύχει σε όλες τις περιπτώσεις. Οι απαράτσικ του θα έπρεπε να είναι σχηματικοί και μονοδιάστατοι και το βιβλίο του να υμνεί την αντοχή του σοβιετικού ανθρώπου. Σύμφωνα με την καθεστωτική αντίληψη, οι στρατιώτες του δεν θα έπρεπε να αστειεύονται μεταξύ τους, η υπόθεση για την οποία πολεμούσαν ήταν τόσο σοβαρή και κρίσιμη που το χιούμορ περίττευε. Ο συγγραφέας δεν είχε καν το δικαίωμα να τους παρουσιάζει με βρώμικα χέρια. Η προσωπικότητα σημαντικών επιστημόνων της εποχής προβάλλεται εδώ μέσω της μυθοπλαστικής τους μεταφοράς. Ο φυσικός Βίκτορ Πάβλοβιτς Στρουμ (από τους κύριους χαρακτήρες εδώ, όπως και στο Ζωή και πεπρωμένο) είναι ο πασίγνωστος εκείνη την εποχή Λιέβ Στρουμ. Τόσο ο τελευταίος όσο και ο ήρωας του Γκρόσμαν είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη σχετικότητα και είναι πολύ πιθανόν ο συγγραφέας, που κι αυτός θαύμαζε τον Αϊνστάιν, να προέβαλε πάνω στην προσωπικότητα του Βίκτορ Στρουμ τον εαυτό του. Οι επιμελητές της αγγλικής έκδοσης φρόντισαν τα σχετικά αποσπάσματα που αφαιρέθηκαν να τα προσθέσουν σε αυτή τη νέα και πληρέστερη έκδοση, ώστε το Στάλινγκραντ να μη μοιάζει και πολύ με μυθιστόρημα σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

Σε αυτή την τεράστια τοιχογραφία ο αναγνώστης δεν χάνεται στο χάος των ονομάτων. Ο Γκρόσμαν με αφάνταστη ακρίβεια και πειστικότητα τον μεταφέρει στην καρδιά των γεγονότων αποκαλύπτοντας «το αποτρόπαιο πρόσωπο του πολέμου». Η ελληνική έκδοση ακολουθεί την αγγλική του 2019 και ελέγχθηκε από το ρωσικό πρωτότυπο μόνο σε ό,τι αφορά το δημοσιευμένο μέρος της του 1956 και όχι από τα χειρόγραφα του Γκρόσμαν που τα επεξεργάστηκαν οι επιμελητές Ρόμπερτ Τσάντλερ και Γιούρι Μπιτ-Γιουνάν. Στον Γιώργο Μπλάνα αξίζει κάθε έπαινος για τον τεράστιο μόχθο που κατέβαλε και μετέφερε στη γλώσσα μας αυτό το σπουδαίο μυθιστόρημα.

Βασίλι Γκρόσμαν

Στάλινγκραντ

Μετάφραση Γιώργος Μπλάνας.

Εκδόσεις Γκοβόστη, 2021, σελ. 984,

τιμή 38 ευρώ