Σε λίγες ημέρες συμπληρώνονται 250 χρόνια από τη γέννηση του Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν (Μ), του κορυφαίου εκπροσώπου της Κλασικής Μουσικής. Ο Μπετόβεν υπήρξε οικουμενική μεγαλοφυΐα και δικαίως θεωρείται ως ο μέγιστος μουσουργός όλων των εποχών. Το έργο του, αγκαλιάζοντας τον ουμανισμό των συγχρόνων του Γκαίτε και Σίλερ, καθώς και τα ιδεώδη του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης που βίωσε στα νιάτα του, συνεχίζει την παράδοση του Μότσαρτ, ο οποίος θαύμασε την εφηβική δεξιοτεχνία του και του δάσκαλού του Χάιντν, τους οποίους κατάφερε να ξεπεράσει με την αξία του!

Η κωφότητά του, μια αναπηρία που τον τυραννούσε σε μόνιμη βάση κατά την τελευταία 25ετία της ζωής του (1802-1827), συνδέθηκε παραδόξως με την περίοδο της ωριμότητάς του και των αριστουργηματικών συνθέσεων που δημιουργούσε η ακατάβλητη θέλησή του και που κατόρθωνε να σμιλεύσει καθαρά με το μυαλό και την ψυχή του, την τόσο βασανισμένη από τα σκληρά παιδικά βιώματά του, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Αυτοσχεδιάζοντας πολύπλοκες φαντασίες των εμπνεύσεών του, μοχθούσε νυχθημερόν προκειμένου να τις επεξεργαστεί σχολαστικά, με αλλεπάλληλες αναθεωρήσεις και μετατροπές, μέχρι την ημέρα της δημοσίευσης των αριστουργημάτων του. Η προχθεσινή μάλιστα Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία καθιστά σήμερα τον Μ διπλά επίκαιρο!

Όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο ίδιος: «Η αναπηρία μου ήταν ένα τρομερό εμπόδιο στη δουλειά μου…Όσοι πιστεύετε ότι είμαι κακόβουλος, πεισματάρης ή μισάνθρωπος, δεν ξέρετε πόσο με αδικείτε… Είναι μόνο η τέχνη που με κράτησε πίσω. Είναι αδύνατο να εγκαταλείψω τα εγκόσμια χωρίς να εκφράσω ό, τι νιώθω μέσα μου»

Γεννήθηκε στις 16.12.1770 στη Βόννη, από οικογένεια με μουσική παράδοση, με παππού επιφανή μουσικό της πόλης και τενόρο πατέρα, αμείλικτο ωστόσο παιδαγωγό, γεγονός που, παράλληλα με την απώλεια της λατρεμένης μάνας του στα 17, πρόκειται να τον στιγματίσει στην ενήλικη ζωή του.

Ο πατέρας του οργάνωσε το 1ο δημόσιο ρεσιτάλ στο πιάνο, σε ηλικία μόλις 8 ετών. Στα 10 του παράτησε το σχολείο που δεν τον ενδιέφερε και αφιερώθηκε στη μουσική, με δάσκαλο τον μουσικό της Αυλής Κρίστιαν Νέεφε. Όταν, δυο χρόνια μετά, δημοσίευσε την 1η σύνθεσή του για πιάνο, ο δάσκαλός του τον αναγνώρισε ως τον νέο Μότσαρτ! Από τα 14 του χρόνια ανέλαβε την υποχρέωση να θρέψει την οικογένειά του και τον αλκοολικό και σκληρό πατέρα του, εργαζόμενος ως οργανοπαίκτης της Αυλής, με απολαβές ανάλογες των προσόντων του.

Στα 17 του, η Αυλή τον έστειλε στη Βιέννη, όπου ο Μότσαρτ διέκρινε αμέσως το μεγάλο ταλέντο του, λέγοντας ότι μια μέρα ο κόσμος όλος θα τον θαυμάσει!

Πέντε χρόνια αργότερα και μετά τον θάνατο του Μότσαρτ σε ηλικία 35 ετών, ο Μ θα μαθητεύσει για 2 χρόνια στη Βιέννη, στον κορυφαίο μουσουργό Χάιντν, καθώς και στον Αντόνιο Σαλιέρι που θα του διδάξει φωνητική σύνθεση.

Το 1795, κάνει το μουσικό ντεμπούτο του στη Βιέννη, δημοσιεύοντας τα πρώτα του κονσέρτα για πιάνο, τα οποία γνωρίζουν αρκετή επιτυχία, ενώ 5 χρόνια αργότερα θα παρουσιάσει την 1η Συμφωνία του στο Βασιλικό Θέατρο της Βιέννης και θα καθιερωθεί σταδιακά ως κορυφαίος μουσουργός, συνθέτοντας έκτοτε ακατάπαυστα.

Πράγματι, ο Μπετόβεν συνέθεσε 9 εν συνόλω Συμφωνίες από το 1800 μέχρι το 1824. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν οι εξής:

• Η 3η (Ηρωική), που ολοκληρώθηκε το 1804 και όπου επιβεβαιώνει τα όρια της ανθρώπινης θέλησης. Επρόκειτο αρχικά να την αφιερώσει στον ήρωά του, τον Ναπολέοντα, γεγονός ωστόσο που αναθεώρησε οργισμένα ο δημοκράτης Μπετόβεν, στο άκουσμα ότι τότε ακριβώς ο Ναπολέων είχε στεφθεί αυτοκράτορας, οπότε αντικατέστησε την αφιέρωση με τα λόγια «στη μνήμη ενός μεγάλου ανδρός».
• Η 5η (Συμφωνία της Μοίρας), της οποίας η ιδιοφυής πρωτοτυπία βασίζεται πρωτίστως στον ρυθμό του εναρκτήριου θέματός της, μιας μουσικής σύλληψης κατά τα πρότυπα 3-1, όπου δηλαδή μια ομάδα από τρεις νότες (χτυπήματα) ακολουθείται από μια 4η κορυφαία νότα, μείζονος διάρκειας και έντασης. Πρόκειται ασφαλώς για ένα αριστούργημα μινιμαλιστικής γραφής, που καταλήγει σε θριαμβευτικό φινάλε κάθαρσης και ψυχικής λύτρωσης.
• Η 6η, γνωστή ως Ποιμενική, η οποία εκφράζει την αρμονική ένωση του ανθρώπου και της Φύσης, δεδομένου ότι ο συνθέτης λάτρευε τη Φύση, που του χάριζε χαλάρωση, απομόνωση και έμπνευση. Εδώ, τα πνευστά και τα έγχορδα μάς ταξιδεύουν στο κελαΐδισμα των πουλιών, το κελάρυσμα των νερών, τον θόρυβο της καταιγίδας και τη λαϊκή γιορτή με τα τραγούδια των ποιμένων.
• Ασφαλώς, η 9η (Χορωδιακή), συνιστά το συμφωνικό επιστέγασμα του Μ, περιλαμβάνοντας στο τελευταίο μέρος της φωνητική μουσική, με τη χορωδία να τραγουδάει στίχους από την Ωδή στη Χαρά του Σίλερ, η οποία μάλιστα καθιερώθηκε το 1985 ως ο επίσημος ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με το ιδιοφυές χορωδιακό αυτό φινάλε του, ο Μπετόβεν οραματίζονταν τη συναδέλφωση όλων των λαών!

Εκτός από τις Συμφωνίες, ο Μ συνέθεσε κονσέρτα για πιάνο, μουσική δωματίου (κονσέρτα εγχόρδων, κ.λπ.), μουσική για πιάνο (σονάτες), φωνητική μουσική, καθώς και μουσική για το λυρικό θέατρο, με κατ’ εξοχήν αντιπροσωπευτικό έργο του την Όπερα Φιντέλιο, σε τρεις εκδοχές, εκ των οπίων η τελευταία (1814) έχει καθιερωθεί εφεξής.

Η μία και μοναδική αυτή όπερά του είναι ένα έργο σταθμός που παραπέμπει στις αξίες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Σημειωτέον ότι ο αρχικός Γάλλος λιμπρετίστας της, ο Ζαν Νικολά Μπουγί, υπήρξε πρωταγωνιστής στη Γαλλική Επανάσταση, ως επικεφαλής του στρατού στην πόλη Τουρ, κατά την περίοδο της Τρομοκρατίας.

Οι συνθέσεις αυτές της ρομαντικής καρδιάς του Μ, μας βυθίζουν σε έναν ωκεανό πάθους, γνήσιας ομορφιάς, οργής αλλά και τρυφερότητας, γεφυρώνοντας -μέσα από την επίμονη ανάπτυξη των μοτίβων- την πνευματική διαύγεια με την άβυσσο των ανθρώπινων ενστίκτων και συναισθηματικών φορτίσεων, για να μας θυμίσουν έτσι την Ηρακλείτεια αρμονία των αντιθέσεων.

Ο Βάγκνερ αναγνωρίζει τον Μπετόβεν ως τον συνθέτη που ανακάλυψε την ενόργανη μελωδία, υπερβαίνοντας έτσι τους Μότσαρτ και Χάιντν. Πράγματι, στο άνοιγμα της Ηρωικής Συμφωνίας, η καινοτόμος μελωδία συντίθεται από τρία αλληλοδιάδοχα αρμονικά οργανικά νήματα. Εξάλλου, στις Συμφωνίες 5η και 9η θαυμάζουμε το γίγνεσθαι της αγωνιώδους καταιγίδας μέχρι τον τελικό θρίαμβο.
Οι Μπραμς, Τσαϊκόφσκι και Μάλερ υπήρξαν πνευματικά τέκνα του Μ!

Όσον αφορά τις σχέσεις του με τις γυναίκες (Τζουλιέτα, Ζοζεφίν, Τερέζε, κ.α.), υπήρξε ιδιαίτερα αναποφάσιστος, περνώντας πολλές ερωτικές απογοητεύσεις και ματαιώσεις, τις οποίες όμως κατόρθωνε να μετουσιώσει στις μεγαλοφυείς σε πυκνότητα σκέψης μουσικές συνθέσεις του, που ήδη αναφέραμε.

Ο Μπετόβεν πέθανε στη Βιέννη, στις 26.3.1827, από κίρρωση ήπατος, καθότι αλκοολικός. Στη μεγαλοπρεπή του κηδεία παρέστησαν πάνω από 20.000 άτομα, ενώ μεταξύ των λαμπαδηφόρων ήταν και ο Φραντς Σούμπερτ!

Σε αντίθεση με την πλειονότητα των συνθετών ο Μ δεν ανήκε σε Αυλή ούτε εργάστηκε για την Εκκλησία. Τα έσοδά του προέρχονταν κυρίως από συναυλίες και έργα κατά παραγγελία εύπορων φίλων του.

Με τα έργα του κατόρθωσε να γεφυρώσει την Κλασική με τη Ρομαντική Δυτική μουσική παράδοση. Ο ίδιος, έχοντας το γνώθι σαυτόν, είπε κάποτε: « Η Μουσική είναι το κρασί που μας εμπνέει σε νέες γενεσιουργούς διαδικασίες, και είμαι ο Βάκχος, που με το λαμπρό αυτό κρασί μεθώ πνευματικά την ανθρωπότητα»!

Ο Μπετόβεν υπήρξε άλλωστε ένας Υπεράνθρωπος και για τον Νίτσε, ο οποίος στο έργο του «Ανεπίκαιροι Στοχασμοί» αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «ενώ πριν από τον Βάγκνερ η μουσική ήταν ένα στενά οριοθετημένο όλον, που αφορούσε μια οιωνεί στατικότητα της ανθρωπότητας, ό, τι οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν ‘έθος’, μόνο με τον Μπετόβεν άρχισε να εξοικειώνεται με τη γλώσσα του πάθους, της παθιασμένης επιθυμίας και των δραματικών γεγονότων που λαμβάνουν χώρα στα μύχια της ανθρώπινης ψυχής»: μια αναγνώριση και μια συνάντηση δύο μέγιστων Πνευμάτων!

Ερχόμαστε τώρα στα φετινά μουσικά αφιερώματα για την 250η επέτειο από τη γέννηση του Μπετόβεν, που όλα σχεδόν, όπως πληροφορούμεθα από τον ιστότοπο της Deutsche Welle, έχουν μετατεθεί για το 2021, λόγω του COVID-19. Μεταξύ αυτών ήταν και η πανηγυρική συναυλία στην Όπερα της γενέτειράς του Βόννης, υπό τον μαέστρο Ντάνιελ Μπαρενμπόιμ, η οποία είχε προγραμματισθεί για τις 17.12.2020. Ας σημειωθεί εδώ ότι η 17.12 (του 1770) ήταν η ημέρα βάπτισης του Μ, η οποία κατά την τότε παράδοση των καθολικών της Ρηνανίας εγένετο αμέσως μετά την ημέρα γέννησης, και συνήθως την επόμενη ή τη μεθεπόμενη ημέρα. Ο επικεφαλής των εκδηλώσεων Μάλτε Μπέκερ ανέφερε ότι προσεχώς, ευκαιρίας δοθείσης, θα πραγματοποιηθούν διάφορες συναυλίες σε εξωτερικούς χώρους, ενώ σκοπεύουν να ανεβάσουν και στο Διαδίκτυο μια σειρά συναυλιών.

Μεταξύ άλλων, οι διοργανωτές των επετειακών εκδηλώσεων, και συγκεκριμένα το Επετειακό Σωματείο Μπετόβεν (Beethoven Anniversary Society) μετέθεσε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2021 την υλοποίηση ενός φιλόδοξου προγράμματος 300 και πλέον σχετικών μουσικών εκδηλώσεων. Εξάλλου, αντίστοιχες εκδηλώσεις θα πραγματοποιηθούν το 2021, τόσο στη χώρα μας όσο και διεθνώς, βοηθούντος και του αρχόμενου εμβολιασμού για την Πανδημία.

Κλείνοντας, θα αναφερθώ και πάλι στον Βάγκνερ και στην ιδιαίτερα κολακευτική ρήση του για τους συναδέλφους του: «Πιστεύω στον Θεό, τον Μότσαρτ και τον Μπετόβεν»!

Είτε κάποιος συμφωνεί με την άποψη αυτή του Βάγκνερ είτε όχι, ένα πράγμα είναι βέβαιο: Η μουσική κοσμογονία του τιτάνιου έργου του Μπετόβεν συνιστά την αποκορύφωση αυτού που εκπροσωπούσε στη Μυθολογία μας η Μούσα Ευτέρπη, δηλαδή τη μοναδικότητα της μουσικής τέρψης, η οποία ατυχώς στις μέρες μας υπόκειται στην ευτέλεια της εμπορευματοποίησης!

Στάθης Καπογιαννόπουλος, Πολιτικός Μηχανικός, συγγραφέας