Μαρία Πλυτά: Τιμή στην ξεχασμένη πιονιέρισσα

Ηταν η πρώτη γυναίκα που μπήκε ως σκηνοθέτρια σε έναν χώρο που όπως παντού, έτσι και στη χώρα μας ήταν κατ’ εξοχήν ανδροκρατούμενος. Για φαντάσου! Την εποχή που τα ζενερίκ της ταινίας «Τα αρραβωνιάσματα» με πρωταγωνιστή τον Αιμίλιο Βεάκη «τόλμησαν» να παρουσιάσουν τη Μαρία Πλυτά ως σκηνοθέτρια, μιλάμε δηλαδή για το 1950, μόλις τρεις γυναίκες τεχνικοί ξεχώριζαν ανάμεσα σε 200-300 άντρες. Ο σκηνοθέτης Κώστας Φέρρης, βοηθός σκηνοθέτης ακόμη εκείνη την εποχή, μας τις θυμίζει: «Η μία ήταν η Δέσποινα Κοντογιώργου, script και βοηθός σκηνοθέτη, και οι άλλες δύο μακιγέζ. Η κόρη του Κίμωνα Σταθόπουλου, η Κασσάνδρα Σταθοπούλου, και άλλο ένα κορίτσι». Η Θεσσαλονικιά Μαρία Πλυτά-Χατζινάκου ήταν ο άνθρωπος που έσπασε τα ταμπού της σκηνοθεσίας, που έκανε τη διαφορά!

Η αναδρομή στα σκληρά εκείνα χρόνια του ελληνικού σινεμά, τα χρόνια του 1940, του 1950 και του 1960, έγινε από τον Κώστα Φέρρη στην ομιλία του πριν από λίγο καιρό για τη σκηνοθέτρια Μαρία Πλυτά, αφορμής δοθείσης της έκθεσης «»Εκ γυναικός… πηγάζει τα κρείττω» – Διαδρομές στις αρχειακές πηγές» που αυτή την εποχή πραγματοποιείται στο κτίριο των Γενικών Αρχείων του Κράτους στο Ψυχικό.

Η θεματική της έκθεσης εστιάζει στη γυναικεία προσωπικότητα μέσα από αρχειακές πηγές και η επιλογή της Πλυτά έγινε όταν η Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών που έχει στη διάθεσή της το αρχείο της (ας μην ξεχνάμε ότι η Πλυτά υπήρξε ιδρυτικό μέλος της το 1986) απευθύνθηκε στα Γενικά Αρχεία του Κράτους για να τη βοηθήσει στην αξιοποίησή του.

Αρχόντισσα του μελοδράματος

Η Μαρία Πλυτά έγινε κυρίως γνωστή από μελοδράματα της δεκαετίας του 1960, μερικά από τα οποία έχουν αφήσει ιστορία χάρη στην «υιοθεσία» τους από την τηλεόραση: «Ο λουστράκος», «Ο ανήφορος», «Ο εμποράκος». Αλλες ταινίες της όμως, όπως η «Εύα» με τον Μάνο Κατράκη, τον Ντίνο Ηλιόπουλο και τον Αλέκο Αλεξανδράκη, ή το «Μόνο για μια νύχτα» με τη Βούλα Ζουμπουλάκη και τον Γιώργο Φούντα, έχουν σήμερα λησμονηθεί. Ο Κ. Φέρρης το τοποθετεί με ακρίβεια: «Μόνη της η Μαρία Πλυτά επέλεξε έναν λαϊκό κινηματογράφο που μέσα από τη δική της καλλιέργεια εξυπηρέτησε για να αναδείξει ακριβώς τα ανθρωπιστικά στοιχεία των ταινιών. Αυτά που πραγματικά χρειαζόταν ο ελληνικός λαός, το ελληνικό κοινό, ο ελληνικός κόσμος. Και δεν κατέφυγε σε καμία ευκολία, σε καμία φτήνια, σε καμία κερδοσκοπική υποχώρηση σε οτιδήποτε αφορούσε τα θέματά της και τη σκηνοθεσία της».

Ανήσυχο πνεύμα, η γεννημένη στη Θεσσαλονίκη το 1915 Πλυτά αγαπούσε κατ’ αρχάς τη λογοτεχνία. Προτού ασχοληθεί με τον κινηματογράφο είχε ήδη γράψει δύο μυθιστορήματα που εκδόθηκαν λίγο μετά τη γερμανική κατοχή. Τα «Δεμένα φτερά» και οι «Αλυσίδες», το 1944 και το 1946 αντιστοίχως. Στο πλευρό των σκηνοθετών Γιώργου Τζαβέλλα και Αλέκου Σακελλάριου, η Πλυτά πήρε το βάπτισμα του πυρός στον κινηματογράφο μαθαίνοντας καθετί χρήσιμο. Προτού κάνει το μεγάλο βήμα στην προσωπική σκηνοθεσία, είχε ήδη εργαστεί ως καλλιτεχνική διευθύντρια και παραγωγός των ταινιών τους «Μαρίνα» (Σακελλάριος, 1947) και «Μαρίνος Κοντάρας» (Τζαβέλλας, 1948). Ωστόσο η Πλυτά έμαθε και τη νευραλγική τέχνη του μοντάζ, με αποτέλεσμα αργότερα να επεξεργάζεται όπως ήθελε δικές της ταινίες όπως η «Δούκισσα της Πλακεντίας», το «Ηρθες αργά» και άλλες.

Ο γραπτός λόγος όμως ήταν πάντα η μεγάλη αγάπη της. Πέρα από τη συγγραφή των περισσότερων σεναρίων ταινιών της (ενδεικτικά, «Η λύκαινα» και «Αντρας είμαι και… το κέφι μου θα κάνω») η Πλυτά ασχολήθηκε και με το θέατρο γράφοντας δύο έργα, το «Κάστρο της Χερσώνας» και τη «Μάνα γης». Επίσης, είχε ασχοληθεί και με τη στιχουργική: το τραγούδι «Αγάπη μου, πού είσαι» που πρωτοτραγούδησε η Τζένη Βάνου το 1965 σε μουσική Μίμη Πλέσσα είναι δικό της. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, στη δύση της ζωής της και πολλά χρόνια μετά τη σκηνοθεσία της τελευταίας ταινίας της «Η άγνωστος της νύχτας», το 1970, η Μ. Πλυτά δούλεψε και ως ρεπόρτερ γράφοντας εκτενή άρθρα κοινωνικού προβληματισμού για λογαριασμό εφημερίδων και περιοδικών.

«Το σοκ που πάθαμε όταν ανοίξαμε το αρχείο της Μαρίας Πλυτά ήταν για το πόσο φοβερά οργανωμένη ήταν αυτή η γυναίκα» μας είπε ο πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών κ. Χάρης Παπαδόπουλος, ο οποίος ομολογεί ότι επί σειρά ετών δεν είχε ασχοληθεί καθόλου με το αρχείο της Εταιρείας, «κάτι ντουλάπια ερμητικά κλειστά, τα οποία ποτέ κανείς δεν άνοιγε». Χρειάστηκε να το κάνει με αφορμή μια επικείμενη έκδοση της Εταιρείας Ελλήνων Σκηνοθετών που αφορά τα 40 και παραπάνω χρόνια ύπαρξής της. Βρέθηκαν σενάριά της με σημειώσεις, μα και δυσεύρετο φωτογραφικό υλικό ταινιών της. Βρέθηκαν όμως και μερικοί πραγματικοί θησαυροί, όπως π.χ. μια συγκλονιστική επιστολή του Καρόλου Κουν προς την Πλυτά, αλληλογραφίες, οι νομικές συμβάσεις που έκανε, επίσης με τρομερή οργάνωση, καθώς επίσης και μικρά αντικείμενα, όπως το βιζέρ της, τα γυαλιά και η πένα της. «Ενας κόσμος που σε κάνει να νιώθεις την αξία τόσο της Εταιρείας Σκηνοθετών όσο και των ανθρώπων που πάλεψαν για να δημιουργήσουν φιλμ που έχουν μείνει μέχρι σήμερα» είπε ο κ. Παπαδόπουλος.

Ολα για τη γυναίκα

«Η Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους αποτελεί πλούσια δεξαμενή στοιχείων που εντοπίζονται σε αρχεία και συλλογές –ταξινομημένα και υπό ταξινόμηση, ψηφιοποιημένα και μη, δημόσια και ιδιωτικά -, μέσα από τα οποία παρουσιάζεται και αποτυπώνεται η γυναίκα και οι πολλαπλές πτυχές της ζωής της από την έναρξη του Αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας μέχρι τον 20ό αιώνα» λέει η κυρία Μαριέττα Μινώτου, διευθύντρια της Κεντρικής Υπηρεσίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους. «Μέσα από το σύνολο των αρχείων μπορεί να διακρίνει κανείς την παρουσία και δράση σημαντικών γυναικείων προσωπικοτήτων στα αντίστοιχα πεδία δράσής τους, όπως της Καλλιρρόης Παρρέν, της Μαρίας Πολυδούρη, της Λίνας Τσαλδάρη, της Κατίνας Παξινού κ.ά.». Αναφέρουμε ενδεικτικά τη συνδρομή των Αρχείου Αγώνος, του υπουργείου Οικονομικών Οθωνικής περιόδου, του Ανακτορικού Αρχείου Προσωπικών Υποθέσεων Οθωνικής περιόδου, του Αρχείου των τέως Βασιλικών Ανακτόρων (1861-1971).

Αξιοποιήθηκαν επίσης αρχεία του ΠΙΚΠΑ (1945-1995) και του Δημοτικού Βρεφοκομείου Αθηνών (1906-1985) όπου προβάλλεται ο ρόλος της γυναίκας-μητέρας, της μαίας, της νοσοκόμου, της νηπιοκόμου, της τροφού, των επισκεπτριών αδελφών, των οδηγών-προσκόπων και των γυναικών-αεροπόρων στην κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής (Αρχείο Μέσης Ανατολής). Το αρχείο του Πολιτικού Γραφείου του Πρωθυπουργού (1917-1928) καθρεφτίζει τα δικαιώματα της γυναίκας (χορήγηση δικαιώματος ψήφου, περί καταστολής σωματεμπορίας γυναικών, Διεθνής Συμμαχία Γυναικών κ.ά.), ενώ σημαντικό τμήμα του υλικού των ΓΑΚ αποτελούν τα δικαστικά αρχεία και συγκεκριμένα του Πρωτοδικείου Πειραιά με δημοσιεύματα και πρακτικά συνεδριάσεων γυναικείων ενώσεων, συλλόγων, συνδέσμων και σωματείων.

Από τα ιδιωτικά αρχεία ξεχωρίζει υλικό για τις Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, Μαντώ Μαυρογένους, τις βασίλισσες Αμαλία και Ολγα, τη δράση της γυναίκας την περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης μέσα από εφημερίδες, προκηρύξεις και φυλλάδια (Εθνική Γυναικεία Οργάνωση ΣΠΙΘΑ, Εθνική Οργάνωση Νεολαίας, κ.ά.), τις αδελφές νοσοκόμες του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, προικοσύμφωνα, τις Επιτροπές Γυναικείας Συμμετοχής (Τα Κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη) κ.ά.

Η Συλλογή Γιάννη Βλαχογιάννη περιλαμβάνει πλούσιο υλικό για τις ηρωίδες της Επανάστασης, τις ελληνίδες σουλτάνες, τη γυναικεία ενδυμασία, την «Εφημερίδα των Κυριών» υπό τη διεύθυνση της Καλλιρρόης Παρρέν, ενώ ως προς το οπτικοακουστικό υλικό των ΓΑΚ απόκεινται αφίσες που αναδεικνύουν τη γυναικεία δράση: Συλλογή Ευθυμίας Παπασπύρου-Καραδημητρίου, φωτογραφίες διακεκριμένων γυναικών-ηθοποιών του Εθνικού Θεάτρου (Αρχείο Εθνικού Θεάτρου) και φωτογραφικό υλικό των Α. Τσακιράκη, Χ. Μεγαλοοικονόμου, Δημητράτου. Τέλος, εντοπίζονται χαρακτικά με σκηνές γυναικών καθημερινής ζωής, προσωπογραφίες-απεικονίσεις γυναικών του Αγώνα, κ.ά. (Χαρακτικά, 1573-1978).