Ο Καζαντζάκης και το βραβείο

Κώστας Αρκουδέας
Το χαμένο Νόμπελ
Μια αληθινή ιστορία.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2015,
σελ. 576, τιμή 19,08 ευρώ

Το «Χαμένο Νόμπελ» του Κώστα Αρκουδέα, ένα βιβλίο εστιασμένο κυρίως στη μη βράβευση του Νίκου Καζαντζάκη, διαβάζεται σχεδόν σαν ένα μυθιστόρημα, που κάλλιστα μπορεί να αγγίξει το ευρύ κοινό. Θίγει την υπόθεση της λογοτεχνίας, ελληνικής και παγκόσμιας, μέσα από τη δημιουργία του «κανόνα» κατά τον 20ό αιώνα. Με άλλα λόγια, ασχολείται με τις συνθήκες δημιουργίας σημαντικών λογοτεχνικών βιβλίων από εξέχοντες συγγραφείς, βραβευμένους ή όχι με το Νόμπελ, και συνάμα με ορισμένα από τα φαινόμενα που συχνά τα συνοδεύουν. Πώς, δηλαδή, κατασκευάζεται η προσωπική και η καλλιτεχνική «εικόνα» ενός συγγραφέα, η οποία μπορεί να αποκλίνει δραματικά ανάλογα με το ποιες πολιτικές, ποιες καλλιτεχνικές ή άλλες σκοπιμότητες εξυπηρετεί η κατασκευή της.

Το πρώτο μέρος αυτού του πολυσέλιδου πλην ευανάγνωστου βιβλίου αναφέρεται στη θέσπιση του Βραβείου και στα κριτήρια των επιλογών του, τα οποία άλλοτε τηρήθηκαν και άλλοτε δεν τηρήθηκαν. Η περιήγηση του συγγραφέα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική για το απίστευτο σε ορισμένες περιπτώσεις παρασκήνιο. Το κύριο, όμως, και μεγαλύτερο μέρος αφορά φυσικά την κυριολεκτικά μυθιστορηματική απώλεια του Νόμπελ για τον Καζαντζάκη, όχι μόνο την πρώτη φορά, το 1947, που ήταν συνυποψήφιος με τον Αγγελο Σικελιανό, αλλά και τις υπόλοιπες.

Ακόμη και ο καλά πληροφορημένος αναγνώστης εντυπωσιάζεται από το πλήθος των πληροφοριών, που υπάρχουν τεκμηριωμένες στο βιβλίο, για τα ψέματα, το υβρεολόγιο, τη συστηματική συκοφαντία που εκτινάχτηκε εναντίον του Καζαντζάκη δίκην φονικής λάβας. Δεν εκτινάχτηκε μόνο από τη σκοταδιστική Εκκλησία της Ελλάδας (όχι την Εκκλησία της Κρήτης, την υπαγόμενη στο Πατριαρχείο Κων/λεως, που κράτησε γενναία στάση στην κηδεία του συγγραφέα στο Ηράκλειο). Εκτινάχτηκε και από συνοδοιπόρο της σκοταδιστικής Δεξιάς εκείνων των χρόνων, όχι μόνο σε πολιτικό επίπεδο αλλά και από τους δικούς της ανθρώπους των Γραμμάτων, όπως ο πολύς ακαδημαϊκός και συγγραφέας Σπύρος Μελάς. Αυτός μάλιστα έφτασε στο σημείο να μεταβεί στη Στοκχόλμη και, μαζί με τον εκεί πρέσβη της Ελλάδας, να επισκέπτονται τους σημαίνοντες παράγοντες του Βραβείου υβρίζοντας τον Καζαντζάκη ως κομμουνιστή, άθεο και διαφθορέα της ελληνικής νεολαίας. Το ότι η Ελλάδα κατέληξε στην εξωφρενική προώθηση ενός κάποιου Βουγιουκλάκη αντί των δύο σημαντικών συνυποψήφιων, σχετίζεται με τον παραπάνω ελληνικό βόθρο –όχι απλώς φθόνο.

Με αφορμή, ωστόσο, το χαμένο Νόμπελ, ο Αρκουδέας ανασυνθέτει χιλιάδες πληροφορίες για να διατρέξει τη ζωή και το έργο του Καζαντζάκη, αλλά και τα σημαντικά γεγονότα της ευρωπαϊκής ή της ελληνικής Ιστορίας που τον σημάδεψαν, ενώ προτείνει και ορισμένες δικές του ερμηνείες. Η βιβλιογραφία και οι παραπομπές καλύπτουν 22 σελίδες, που, χωρίς να καλύπτουν τα ανέφικτα «πάντα» (κάποια πρόσφατα άρθρα θα μπορούσαν να εμπλουτίσουν μιαν επανέκδοση), φωτίζουν καθαρά την αφήγηση. Η περίπτωση του Καζαντζάκη τοποθετείται σε ομόκεντρους πνευματικούς – ιστορικούς κύκλους: Ηράκλειο, Κρήτη, Ελλάδα, Υφήλιος. Εξετάζονται εις βάθος κάποιες παθιασμένες όσο και αμφίσημες σχέσεις του, π. χ. με τον πατέρα του ή με τον Σικελιανό. Συζητιούνται και εν μέρει ανατρέπονται μερικοί πλατιά διαδεδομένοι μύθοι, π.χ. για τον «αφορισμό» του: ενώ είχε ήδη καταχωρηθεί από τον Πάπα στον Index των απαγορευμένων βιβλίων με αφορμή τον Τελευταίο Πειρασμό, δεν αφορίστηκε τελικά από την Εκκλησία της Ελλάδας, που αρκέστηκε να τον «καταραστεί» με ένα «ανάθεμα» (το οποίο, κατά τον Αρκουδέα, πρέπει επιτέλους να αρθεί, όπως έγινε και με το «ανάθεμα» του Βενιζέλου). Ή, τον άλλο μύθο για τη σεξουαλική του ανικανότητα, καθώς μελετώνται και άλλες γνωστές σχέσεις του πέραν των συζυγικών –κι εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα περί της ανικανότητάς του φαίνεται να πρωτοειπώθηκαν από την, συγγραφέα επίσης και πρώτη του σύζυγο, Γαλάτεια, παντρεμένη πλέον με τον Μάρκο Αυγέρη, δηλαδή με τον πιο στενοκέφαλο σταλινικό κριτικό που υπήρξε ποτέ στην Ελλάδα· για χρόνια οι δυο τους κατηγορούσαν για διάφορα τον Καζαντζάκη, παρά τη φιλική σχέση που ο συγγραφέας κράτησε απέναντί τους διά βίου (βλ. και το σχετικό άρθρο του Στυλιανού Αλεξίου, λίγα χρόνια προτού πεθάνει, Τρεις Αλεξίου εναντίον Καζαντζάκη).

Κάνοντας εδώ μια παρένθεση, θα ήθελα να εξηγήσω γιατί οτιδήποτε γράφεται τα τελευταία χρόνια για τον Καζαντζάκη, και ασφαλώς αυτό το εμπεριστατωμένο βιβλίο του Αρκουδέα, κάπου με αφορά. Οι λόγοι ξεκινούν από την παιδική ανάμνηση της κηδείας του στο Ηράκλειο, από τις εφηβικές αναγνώσεις όλων σχεδόν των έργων του (έως και την Οδύσσεια), από την επί τριάντα χρόνια αργότερα πλήρη απομάκρυνσή μου, που έληξε όταν ερευνώντας για ένα μυθιστόρημά μου έπεσα πάνω στο υπαρκτό πρόσωπο ενός μυθιστορηματικού του ήρωα. Ξαναδιάβασα μερικά βιβλία του, βρήκα έναν καλό συγγραφέα, αισθάνθηκα ότι κι εγώ τον είχα αδικήσει. Διατύπωσα πρώτη φορά τις απόψεις μου σε μεγάλο συνέδριο που έγινε στην Κρήτη το 2007, ακριβώς πενήντα χρόνια από τον θάνατό του. Ακολούθησαν πολλά συνέδρια, πολλές ανακοινώσεις, πολλά αφιερώματα κ.λπ.

Θα έλεγα ότι το σημαντικό βιβλίο του Αρκουδέα εντάσσεται μέσα στη νηφάλια επαναξιολόγηση του Καζαντζάκη στην Ελλάδα, που άρχισε πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, χωρίς ούτε να τον αγιοποιεί ούτε να τον δαιμονοποιεί, απλώς εντάσσοντάς τον στο ερευνητικό ήθος και τη φιλολογική κρίση της δικής μας πλέον εποχής. Αν, νομίζω, αυτό που κατά βάθος, που εκτός πολλών άλλων, τον εξοστράκισε στην Ελλάδα, ήταν η μη ένταξή του στον πανίσχυρο μοντερνισμό, η «μεταμοντέρνα» ελληνική εποχή των τελευταίων χρόνων, ιδίως των δραματικών χρόνων της κρίσης, που σε πολλούς θυμίζει ευρωπαϊκό Μεσοπόλεμο, μάλλον προσφέρεται για την εκ νέου ανάγνωσή του. Ηδη εμβληματικές φράσεις του Καζαντζάκη έχουν γραφτεί στους τοίχους των Εξαρχείων και στο Διαδίκτυο, ήδη τα βιβλία του κυκλοφορούν σε καλαίσθητους τόμους με σύγχρονες και σοβαρές φιλολογικές εισαγωγές από τις ανανεωμένες εκδόσεις Καζαντζάκη.

Ο Αρκουδέας συμβάλλει σε αυτή την τάση με το Χαμένο Νόμπελ, θυμίζοντάς μας ότι «του κύκλου τα γυρίσματα» αφορούν την απόδοση δικαιοσύνης ακόμη και για τη λογοτεχνία. Εστω, το δικαίωμα μιας διαφορετικής ματιάς.