Ο Παλαμάς πρέπει να ανακαλυφθεί

Την Κυριακή 28 Φεβρουαρίου του 1943 κηδεύεται ο Κωστής Παλαμάς. «Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα» απαγγέλλει βροντόφωνα ο Σικελιανός. Τα πλήθη των Αθηναίων που αποχαιρετούν στο Α’ Νεκροταφείο «τον δικό τους» ποιητή ριγούν. Βαδίζουν πίσω από τη νεκρική κάσα του «σαν να βάδιζε ένας ολόκληρος λαός πίσω από τον άρχοντά του» θα πει αργότερα ο Μυριβήλης. Για τελευταίο αντίο τού τραγουδούν τον Εθνικό Υμνο μπροστά στους εκπροσώπους των κατακτητών που παρακολουθούν βουβοί. Ο λαός της Αθήνας βρίσκει την ευκαιρία να ζητήσει ελευθερία και ο «πατριάρχης» των ελληνικών γραμμάτων, ο ποιητής που συνέδεσε το όνομά του με τους καημούς της φυλής και του Γένους, σφραγίζεται επισήμως στον πολύ τιμητικό τάφο του εθνικού ποιητή –σύντομα όμως αρχίζει να του γίνεται στενόχωρος.

Από την πάνδημη συγκίνηση φτάνουμε στα χρόνια που ο Παλαμάς δεν συγκινεί πια. Ο Εμφύλιος στη ζωή και ο μοντερνισμός στην τέχνη έβαλαν γρήγορα τον ποιητή του Δωδεκάλογου του Γύφτου και της Φλογέρας του Βασιλιά σε απόσταση από τη σύγχρονη εμπειρία. Η μεταπολεμική και μεταπολιτευτική κριτική δεν παραγνωρίζει το μεγάλο συμβολικό του μέγεθος, βρίσκεται όμως σε κατάσταση ενοχικής αμφιθυμίας απέναντι στον ποιητή Παλαμά και εστιάζει σε πιο διαχειρίσιμες όψεις του: στον Παλαμά κριτικό και ιστορικό της λογοτεχνίας. Προσεγγίζονται μεθοδικά το στοχαστικό βάθος και η οξύνοια του δημοτικιστή κριτικού-ποιητή που γνώρισε στους Αθηναίους τον Σολωμό, που αναστήλωσε τον Βαλαωρίτη, που ανακάλυψε τον Κάλβο. Εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του ο Παλαμάς ανήκει αναντίρρητα στον εθνικό κανόνα. Ανήκει όμως εξίσου αναντίρρητα και στον αισθητικό κανόνα της νεοελληνικής λογοτεχνίας;

Στο Ιδρυμα Παλαμά, στην οδό Ασκληπιού 3, εκεί όπου κάποτε έζησε ο ποιητής, ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος, ο νεοελληνιστής Κώστας Κασίνης, διευθετώντας τις τελευταίες εκκρεμότητες για το Γ’ Διεθνές Συνέδριο για τον Παλαμά που θα πραγματοποιηθεί σε λίγες ημέρες στην Αθήνα αποκρίνεται κάθετα: «Αν πιστέψουμε τον Σεφέρη που έγραψε ότι όποιος θελήσει να κρατήσει στο χέρι του κοντύλι και επιχειρήσει να δημιουργήσει στην ελληνική γλώσσα θα αναγκαστεί να φωνάξει, όπως οι θαλασσινοί του μύθου, ότι «ο Παλαμάς ζει και βασιλεύει» και τον Βάρναλη που ισχυρίζεται ότι όσο περνά ο καιρός ο Παλαμάς θα κυριαρχεί περισσότερο, τότε θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως, παρ’ όλους τους συρμούς και -ισμούς, ο Παλαμάς θα εξακολουθήσει να αποτελεί μέρος του σκληρού πυρήνα του κανόνα αυτού». Σε αυτόν τον χώρο όπου η παρουσία του Παλαμά είναι χειροπιαστή, δίπλα στα χειρόγραφα και στα βιβλία του, κοιτώντας τα προσωπικά του αντικείμενα –ματογυάλια, ένα ζευγάρι τιράντες, ένα μπαστούνι -, τη νεκρική του μάσκα, μετάλλια και δεκάδες φωτογραφίες και εικαστικές απεικονίσεις του δεν είναι δύσκολο να συμφωνήσουμε με τον ένθερμο παλαμιστή.

Παραδέχεται ότι «ο Παλαμάς, ένας από τους πιο γνωστούς ονομαστικά, τους πιο αναγνωρίσιμους φυσιογνωμικά νεοέλληνες ποιητές, ο μέγας λυρικός, ο μέγας μετρικός, ο μέγας κριτικός, παραμένει ελάχιστα γνωστός και πρέπει να ανακαλυφθεί». Το ευοίωνο είναι ότι «η ανθρωπολογία του Διεθνούς Συνεδρίου, στο οποίο το 50% των συνέδρων είναι νέοι επιστήμονες, πείθει ότι ο Παλαμάς ανακαλύπτεται σιγά-σιγά».

Τρεις από τους συνέδρους έρχονται από το King’s College του Λονδίνου, που δίνει την εντύπωση ότι έχει εξελιχθεί σε φυτώριο παλαμιστών. Δεν είναι ακριβώς έτσι, εξηγεί ο νεοελληνιστής Ρόντρικ Μπίτον από το Λονδίνο. «Οι νέοι ερευνητές προτιμούν να ασχολούνται με τον Καβάφη, τον Σεφέρη, τον Ελύτη ή τον Ρίτσο, σε κάποιο σημείο όμως αποφασίζουν να ανατρέξουν στο μεγάλο πρόσωπο του Παλαμά γιατί υπάρχει η επίγνωση ότι χωρίς τον Παλαμά όλα τα μετέπειτα δεν θα γίνονταν. Ο ποιητής Παλαμάς, που είχε εξαφανιστεί ως ένα σημείο, τώρα επανέρχεται στο προσκήνιο».

Αν οι μελετητές αρχίζουν να ανακαλύπτουν τον λυρικό Παλαμά, το αναγνωστικό κοινό κρατιέται ακόμη μακριά του. Η χρηστική ποιητική ανθολογία από το σύνολο του έργου που επιμελήθηκε ο Κώστας Κασίνης (Πατάκης, 2004) έχει ξεπεράσει σε πωλήσεις τα 7.000 αντίτυπα. Τόσα όμως πωλούσαν πριν από την κρίση οι εκδόσεις των ποιημάτων του Σεφέρη και του Καβάφη μέσα σε έναν χρόνο. Η νέα γενιά των ομοτέχνων του Παλαμά δεν διαλέγεται μαζί του. «Η εικόνα του που βλέπω στα αγάλματα στον δρόμο με ελκύει, αλλά δεν τον έχω διαβάσει ιδιαίτερα. Είναι ένας συγγραφέας κλασικός, αλλά πολλοί της γενιάς μου αισθανόμαστε ότι είναι ένας άνθρωπος που έχασε τη συνάφεια με την εποχή που τον ακολούθησε παρ’ ότι βρισκόταν σε μεγάλη συνάφεια με την εποχή του» λέει ο 32χρονος ποιητής Γιάννης Δούκας. «Ελάχιστα τον έχω διαβάσει και ούτε οι ποιητές της γενιάς του 1970, που θεωρώ δασκάλους μου, με παρακίνησαν να τον διαβάσω» ομολογεί και ο 38χρονος Αργύρης Παλούκας. «Με ενοχλεί το ότι δεν κατάλαβε τον Καβάφη. Με ενοχλεί μια παλαιικότητα του Παλαμά που δεν σχετίζεται με τον τρόπο της ποιητικής του έκφρασης αλλά με τις αντιλήψεις του ως ανθρώπου γενικότερα, τις αντιλήψεις ενός ποιητή που συμπορεύτηκε με το τρίπτυχο πατρίς – θρησκεία – οικογένεια».

Αγνωστος και παρεξηγημένος; «Οι παρεξηγήσεις στάσεων του ιδίου και πλευρών του έργου του οφείλονται σε επιφανειακές ερμηνείες, σε πλάνες και κυρίως στην πρόθεση ιδεολογικής χρήσης του έργου του» εξηγεί ο Κώστας Κασίνης. «Χαρακτηριστικά παραδείγματα: κατηγορήθηκε το 1911 για ρουβλιοφάγος και υποστηρικτής των πανσλαβιστικών ιδεών, επειδή διακήρυξε απερίφραστα πως είναι δημοτικιστής. Στη δεκαετία του 1930, όταν άρχισαν να πυκνώνουν οι εντυπώσεις για τον δήθεν εθνικιστικό χαρακτήρα της ποίησής του, απάντησε ορθά κοφτά: «Πατριδολάτρης είμαι, όχι εθνικιστής· σιχαίνομαι και τη λέξη και την ετικέτα»».

Οπως φαίνεται, μας λείπουν ακόμη πολλά εργαλεία για να κατανοήσουμε τον Παλαμά σε όλες τις αντιφάσεις του και σε όλες τις πλευρές του. Θα γινόταν οικειότερος αν είχαμε μια συναρπαστικά γραμμένη και έγκυρη βιογραφία του, που ακόμη μας λείπει. Αν είχαμε εκδομένα τα προσωπικά του σημειωματάρια που αποκαλύπτουν την καθημερινότητα και την ψυχολογία του, αν είχαμε τυπωμένα τα άγνωστα νεανικά του έργα. Για την πρόσληψη του Παλαμά στον καιρό μας θα έχουμε πραγματικά στοιχεία όταν συμπληρωθεί η βιβλιογραφία Κατσίμπαλη (1875-1969) με τις νεότερες μονογραφίες και δημοσιεύματα. Η προσφορά του στη γλώσσα θα αναδειχθεί με ένα παλαμικό λεξικό. Κυρίως όμως πρέπει να κυκλοφορήσουν τα ποιήματα του Παλαμά σε ελκυστικές χρηστικές εκδόσεις, και από εφέτος που απελευθερώνονται τα δικαιώματα επί του πνευματικού έργου του μπορεί να γίνει η αρχή.

Στο συνέδριο θα παρουσιαστούν άγνωστες πτυχές του Παλαμά μεταφραστή και δημοσιογράφου, θα διερευνηθούν η στάση του απέναντι στο μεταξικό καθεστώς και η θέση του Ριζοσπάστη και της αριστερής κριτικής απέναντι σε εκείνον, θα αποκαλυφθούν πρωτόλεια έργα του, θα γίνει λόγος για τα παραδοσιακά και τα μοντερνιστικά στοιχεία του, για την τοποθέτησή του στον άξονα Σολωμός – Καβάφης, για την αναγνωρισιμότητά του και για την οικοδόμηση του προφίλ του εθνικού ποιητή μέσα από τις φωτογραφίες της Nelly’s και της Βούλας Παπαϊωάννου, για τη γλώσσα και τη ρητορική του, για τη φαινομενική αντιφατικότητά του, για τη λειτουργία της ποίησής του στην εποχή του και την επαναλειτουργία της σήμερα.

πότε & πού:
Το γ΄Διεθνές Παλαμικό Συνέδριο με θέμα «Η ποίηση και η ποιητική του Κωστή Παλαμά» θα διεξαχθεί στην Ακαδημία Αθηνών από την Τρίτη 22 Οκτωβρίου ως και την Παρασκευή 25 Οκτωβρίου.