Ηταν μια εποχή… Μια εποχή που στη Φλωρεντία ο Μποτιτσέλι φιλοτεχνούσε τη «Γέννηση της Αφροδίτης» και την «Ανοιξη». Στη Ρώμη ο Ραφαήλ κοσμούσε την έπαυλη του Αγκοστίνο Κίτζι με τη νωπογραφία της «Γαλάτειας». Στη Βενετία και στο Βένετο ο Τζιοβάνι Μπελίνι διακρινόταν για την ευαισθησία του και τη γλυκύτητα στην πινελιά και στο χρώμα. Και στη Φεράρα ο Τισιανός θα φιλοτεχνούσε στο αλαβάστρινο καμερίνο του δούκα Αλφόνσο ντ’ Εστε τα περίφημα «Βακχανάλια», μια αποθέωση της ζωγραφικής τέχνης που σπινθηροβολεί από νεότητα και ζωτική ενέργεια. Ηταν μια εποχή εν τέλει που άλλαξε την πορεία της τέχνης στην Ευρώπη. Από τα μέσα του 15ου ως και τις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα ο ανανεωτικός άνεμος που άρχισε να πνέει μεταξύ των καλλιτεχνών, ωθώντας τους στην εκ νέου ανακάλυψη των μεγάλων κλασικών της Αρχαιότητας, θα οδηγούσε στο θαύμα της Αναγέννησης. Και σε αυτό το πλαίσιο ο Τισιανός, ο οποίος δίκαια μνημονεύεται μεταξύ των μεγαλυτέρων δασκάλων της παγκόσμιας τέχνης όλων των εποχών, έμελλε να διαδραματίσει σπουδαιότατο ρόλο, αποτελώντας πρότυπο για τις επόμενες γενιές, με το προσωπικό του καλλιτεχνικό ιδίωμα να αναδεικνύεται ως σημείο αναφοράς για τη δυτική τέχνη. Μια γεύση αυτής της υπέροχης ζωγραφικής θα πάρει σε λίγες ημέρες στις 24 Σεπτεμβρίου και η Αθήνα με την έκθεση που διοργανώνεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με την ευκαιρία της επίσκεψης του προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας στην Ελλάδα.
«Από τον Τιτσιάνο στον Πιέτρο ντα Κορτόνα: το ιερό, ο μύθος, η ποίηση…» είναι ο τίτλος της έκθεσης, η οποία θα εγκαινιασθεί από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κάρολο Παπούλια και από τον ιταλό πρόεδρο κ. Τζιόρτζιο Ναπολιτάνο.
Ηταν ο άνθρωπος που δίδαξε σε όλους έναν νέο ως τότε τρόπο για να αντιλαμβάνονται τη ζωγραφική, έναν τρόπο που κανείς άλλος δεν είχε συλλάβει, λένε σήμερα οι μελετητές του Τισιανού. Μεταξύ των 24 έργων που θα παρουσιασθούν στην έκθεση όμως περιλαμβάνονται και άλλοι σπουδαίοι ζωγράφοι, με προεξάρχοντα τον Πιέτρο ντα Κορτόνα, μεγάλη φυσιογνωμία του 17ου αιώνα, αλλά και τους Ανίμπαλε Καράτσι, Τζιοβάνι Κονταρίνι, Τζάκοπο Νεγκρέτι, Τζιοβάνι-Αντόνιο ντε Σάκις (Πορντενόνε), Ντομένικο Καμπανιόλα, Αλεσάντρο Βαροτάρι, Τζάκοπο Λιγκότσι, καθώς και δύο χαρακτικά του Πιέτρο Μπονάτο και του Τζάκοπο Πιτσίνι. Ενα σύνολο που αναδεικνύει την εξέλιξη της καλλιτεχνικής αναζήτησης στην Ιταλία κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.
Λίγοι γνωρίζουν ότι η έκθεση Τιτσιάνο ήταν ένα όνειρο της Ντόλλης Γουλανδρή, το οποίο όμως δεν πρόφθασε να δει υλοποιημένο. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είχε ανοίξει όμως από νωρίς στη μεγάλη ζωγραφική, με τον Πικάσο, τον Νταλί και στη συνέχεια με τον Καραβάτζο και τον Γκρέκο. Στην Ελλάδα θα παρουσιασθούν επτά έργα του μεγάλου ζωγράφου και τρία ακόμη που θεωρείται ότι μπορεί να ανήκαν στον ίδιο ή στο εργαστήριό του. Σημαντικό ωστόσο είναι το γεγονός του θεματικού εύρους της έκθεσης, καθώς φιλοδοξεί να καλύψει και τις δύο όψεις της ζωγραφικής της Αναγέννησης: Της ιερής, δηλαδή της θρησκευτικής, και της βέβηλης, με άλλα λόγια της κοσμικής.
Ο Ερωτας
Ο «Ιερός και βέβηλος Ερωτας» είναι άλλωστε μία από τις δημιουργίες του Τισιανού, που θεωρείται χαρακτηριστικό της τάσης εκείνης που διοχετευόταν μέσω της φιλοσοφίας στην τέχνη της Αναγέννησης, με αποτέλεσμα τη συμβίωση παγανιστικών και χριστιανικών στοιχείων στο ίδιο έργο. Δεμένη στο άρμα της θρησκείας με την απεικόνιση των μυστηρίων και των σημαντικότερων προσώπων της χριστιανικής πίστης τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση ήταν η ζωγραφική ως τον 15ο αιώνα. Η «επίθεση» του ουμανισμού ευνόησε μια πραγματική αναγέννηση του παγανιστικού πολιτισμού, κυρίως στις καλλιεργημένες τάξεις των ανθρώπων, χωρίς όμως να έρθει ποτέ σε εμφανή ρήξη με το βαθύ θρησκευτικό αίσθημα της κοινωνίας.
Στην έκθεση, έτσι, το ιερόν της χριστιανικής πίστης αντιπροσωπεύεται από τέσσερα έργα του Τιτσιάνο, τον «Μαστιγωμένο Χριστό» (περ. 1568), τον «Μυστικό Δείπνο», μια «Μετανοούσα Μαγδαληνή» και τον «Αγιο Ιάκωβο οδοιπόρο» (περ. 1566). Ωστόσο ο αρχαίος παγανιστικός μύθος αντιπροσωπεύεται ουσιαστικά με έναν μόνο πίνακα του Τιτσιάνο και του εργαστηρίου του, γνωστό από την Πινακοθήκη Ουφίτσι της Φλωρεντίας, με ένα αγαπημένο θέμα του μεγάλου δημιουργού: την «Αφροδίτη με Ερωτιδέα, σκύλο και πέρδικα». Εξάλλου ολόκληρη η σειρά των αρχικών τεσσάρων έργων από τα ποιήματα (τις λεγόμενες poesies) του «Καμερίνο» (με την εικονογραφημένη απόδοση των κειμένων του Φιλόστρατου και των ποιημάτων του Οβιδίου και του Κάτουλου) αντιγραμμένη από τον μαθητή του Τισιανού, Αλεσάντρο Βαροτάρι, παρουσιάζεται επίσης στην έκθεση. Είναι τα έργα «Προσφορά στην Αφροδίτη», «Βάκχος και Αριάδνη», «Βακχανάλια ή Οι Ανδριοι» και «Ο θρίαμβος της Θέτιδος».
Ο λυρισμός
«Και τα τέσσερα αποδίδουν το πνεύμα του μεγάλου βενετσιάνου δημιουργού με θέματα του παγανιστικού μύθου, δοσμένα όμως μέσα από την αρχαία ποίηση, που πλάθονταν σε εικόνες με μοναδικούς εκφραστικούς συνδυασμούς χρωμάτων από τα δάχτυλα – μεταφορικά και κυριολεκτικά – του ίδιου του Τιτσιάνο στη μακρά διάρκεια της ζωής του, σε ένα εξαιρετικό αμάλγαμα μιας καθημερινότητας μετουσιωμένης σε λυρισμό» σημειώνουν μάλιστα προλογίζοντας την έκθεση η πρόεδρος του Ιδρύματος Ν.Π. Γουλανδρή κυρία Σάντρα Μαρινοπούλου και ο διευθυντής Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης. Τέλος, η ενασχόληση του μεγάλου ζωγράφου με την προσωπογραφία – σήμερα σώζονται 100 και πλέον πίνακές του, αφού δεν υπήρχε σχεδόν κανένας ονομαστός άρχοντας ή πρίγκιπας, ούτε μεγάλη κυρία που να μην έχει απεικονισθεί από τον Τισιανό – εκπροσωπείται από το «Πορτρέτο ενός μουσικού». «Μας παρέδωσε έργα τα οποία δεν απεικονίζουν μόνο τα σωματικά χαρακτηριστικά ή τις ψυχολογικές ιδιαιτερότητες των διαφόρων μορφών, αλλά και τα αντικείμενα – ενδυμασίες, κοσμήματα, πανοπλίες – που σπεύδουν να αποκαλύψουν το κοινωνικό τους επίπεδο, τον πολιτικό τους ρόλο ή την πολιτιστική τους σημασία», όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης (μαζί με τον κ. Σταμπολίδη και την επιμελήτρια του μουσείου κυρία Μαρία Τόλη), καθηγητής κ. Τζιοβάνι Μορέλο. Το ίδιο ισχύει και για τις αυτοπροσωπογραφίες του, μέσα από τις οποίες παρακολουθεί κανείς την εξέλιξη του σώματός του από τη νεότητα στο γήρας, καθώς το εκθέτει χωρίς να το κρύβει ή να το εξωραΐζει.
Το ιδίωμα
Γεννημένος από οικογένεια ευγενών στο Πιέβε ντι Καντόρε (μεταξύ του 1488 και του 1490), ο Τισιανός Βετσέλιο, που συνήθως αναφέρεται μόνο με το μικρό του όνομα, πέθανε σε βαθύ γήρας (1576) έχοντας ζήσει όλες τις φάσεις της ζωγραφικής του 16ου αιώνα, από την Αναγέννηση δηλαδή ως τον Μανιερισμό και ακόμη παραπέρα. «Η σταδιοδρομία του Τισιανού αποτελεί πρότυπο συνέπειας και αυτοπεποίθησης. Παρά τον εκπληκτικό αριθμό έργων και παρά την ισχυρότατη μεταμόρφωση της τεχνοτροπίας του, το ιδίωμα του Τισιανού δεν αλλάζει ποτέ και φθάνει ως το τέλος με την ίδια δροσιά και εκφραστική ικανότητα που είχαν εκδηλωθεί ήδη από τη νιότη του» γράφει στον κατάλογο της έκθεσης ο καθηγητής κ. Κλαούντιο Στρινάτι.
Παρ’ όλα αυτά βίωσε έντονα το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στον καλλιτέχνη-διανοούμενο και στην κοινωνία, τη δυσκολία δηλαδή του συμβιβασμού της παραγγελίας για ένα έργο και της ειλικρίνειας της σκέψης του. Γιατί επί της ουσίας ο Τισιανός δεν ανεχόταν την ιδέα της ανάθεσης. Μπορεί να προερχόταν από την κουλτούρα της Αυλής, αλλά αυλικός δεν υπήρξε. Μπορεί να ζωγράφισε τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής του, δεν υποτάχθηκε όμως ποτέ σε υποχρεώσεις ή σε τιμές.
Να σημειωθεί ότι η έκθεση έχει διοργανωθεί σε συνεργασία με την ιταλική πρεσβεία στην Αθήνα. Μέγας χορηγός είναι η Lancia, χορηγοί οι Alenia, Edison, ENEL, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, χορηγοί επικοινωνίας Mega, ΕΡΤ, «Το Βήμα», «City Press», «Αθηνόραμα». Υποστηρικτής Impregilo. Χορηγός μεταφοράς Superfast Ferries. Η έκθεση θα διαρκέσει ως τις 20 Δεκεμβρίου.
Στη μέθη του Βάκχου και της Αφροδίτης
«Ιδού οι έρωτες που μαζεύουν τα μήλα» και «ένας χείμαρρος από κρασί που βρίσκεται στην Ανδρο και οι μεθυσμένοι από τον ποταμό Ανδριοι». Πρόκειται για δύο αποσπάσματα από τις «Εικόνες» του Φιλόστρατου, σοφιστή του 2ου αιώνα μ.Χ., τα οποία ο Τισιάνος απεικόνισε «κατά γράμμα» στα έργα του «Προσφορά στην Αφροδίτη» και «Βακχανάλια» για να κοσμήσουν το προσωπικό γραφείο του δούκα της Φεράρα, Αλφόνσο ντ’ Εστε, την περίοδο 1518-1523. Η Αφροδίτη υπήρξε ένα από τα πλέον αγαπημένα θέματα του Τισιανού, ο οποίος απεικόνιζε τη θεά γυμνή ή ημίγυμνη, πάντα όμως τονίζοντας τη θελκτικότητα και τον αισθησιασμό της. Κι αυτό γιατί ο Τισιάνος ζωγράφισε μια Αφροδίτη που έχει απόλυτη συνείδηση της ομορφιάς της και επαίρεται γι’ αυτήν, καθώς στρέφει το πρόσωπό της στον θεατή με ένα βλέμμα ίσως και προκλητικό. Η «Αφροδίτη με Ερωτιδέα, σκύλο και πέρδικα», με τη θεά να εικονίζεται γυμνή και ξαπλωμένη σε ένα κρεβάτι, «πράγμα άξιο μεγάλου θαυμασμού και σεβασμού», όπως είχε χαρακτηρισθεί στην Αναγέννηση. Η «Αφροδίτη του Ουρμπίνο», η «Αφροδίτη με τον μουσικό που παίζει λαούτο», η «Αφροδίτη με οργανίστα», αλλά και η «Αναδυομένη Αφροδίτη» με έμπνευση κατευθείαν από την Αρχαιότητα, καθώς στην περίπτωσή της ο Τισιανός απεικόνισε τη θεά «εικονογραφώντας» με αυτόν τον τρόπο την περιγραφή του ρωμαίου ιστορικού Πλίνιου. Οσο για τα «Βακχανάλια», μια ωδή στον Βάκχο με τις οργιαστικές τελετουργίες, είναι το κατ’ εξοχήν έργο του Τισιανού που, όταν μεταφέρθηκε στη Ρώμη, οπότε και έγινε ευρύτερα γνωστό, συγκέντρωσε τον θαυμασμό όλων.
