Πρωτοπόρος και επαναστατικός. Ονειροπόλος και μονήρης. Ποιητικός και ρεαλιστής. Ο Χέντρικ Γιόχαν Ιψεν, ο νορβηγός θεατρικός συγγραφέας, μία από τις σημαντικότερες μορφές της σύγχρονης ευρωπαϊκής δραματουργίας, σφράγισε την εποχή του και επηρέασε τον 20ό αιώνα όσο λίγοι ομότεχνοί του. Τρία θεατρικά έργα του, οι «Βρικόλακες» (1881), η «Εντα Γκάμπλερ» (1890) και ο «Αρχιμάστορας Σόλνες» (1891), θα ανεβούν σε αθηναϊκές σκηνές δίνοντας στο ελληνικό κοινό τη δυνατότητα να «συναντήσει» τους ήρωες και τις ηρωίδες του· τους ανθρώπους που ήξερε να πλάθει ο Ιψεν.
Βαθύς γνώστης της ανθρώπινης ψυχής, έφερε στο επίκεντρο τη γυναίκα, σε μια εποχή που ο κοινωνικός ρόλος της δεν της επέτρεπε ελευθερία σκέψης και, πολύ περισσότερο, δράσης. Θεωρήθηκε προκλητικός, τα έργα του αμφισβητήθηκαν, ενώ ο ίδιος απογοητευμένος εγκατέλειψε τη χώρα του για να ταξιδέψει. Περίπου 30 χρόνια έζησε στη Ρώμη, στη Δρέσδη και στο Μόναχο. Επέστρεψε στην πατρίδα του διάσημος και έτοιμος να αντιμετωπίσει την τελευταία φάση της ζωής του με αυτογνωσία και διάθεση απολογισμού.
Γεννημένος το 1828 στο νορβηγικό λιμάνι Σκίεν, δεν άργησε να μετακομίσει μαζί με όλη την οικογένειά του (η οποία είχε εν τω μεταξύ πτωχεύσει) σε γειτονικές πόλεις ως το 1850, οπότε εγκαταστάθηκε στο Οσλο. Ενδιαμέσως απέκτησε ένα εξώγαμο παιδί (του οποίου τη συντήρηση ανέλαβε, κρατώντας όμως μυστική την ύπαρξή του), εργάστηκε ως βοηθός φαρμακοποιού και άρχισε να ασχολείται με την ποίηση. Ο δρόμος προς την καταξίωση πέρασε μέσα από διευθυντικές θέσεις σε θεατρικές σκηνές. Ο «Μπραντ» (1865) ήταν το πρώτο του έργο που γνώρισε επιτυχία, για να ακολουθήσουν ο «Πέερ Γκυντ» (1867), «Το σπίτι της κούκλας» (1879), η «Αγριόπαπια» (1884) και τα «Ρόσμερσχολμ» (1886), «H κυρά της θάλασσας» (1888), «Τζον Γκαμπριέλ Μπόργκμαν» (1896) και «Οταν εμείς οι νεκροί» (1899). Πέθανε το 1906 στο Οσλο. Στην κεντρική πλατεία της νορβηγικής πρωτεύουσας δεσπόζει η κρατική σκηνή που φέρει το όνομά του.
Οι τρεις πρεμιέρες στην Αθήνα
Κάππα – Εθνικό Θέατρο «Εντα Γκάμπλερ» σε σκηνοθεσία Νικαίτης Κοντούρη. Με τους Φιλαρέτη Κομνηνού, Σοφοκλή Πέππα, Θέμη Πάνου, Κώστα Ζαχαράκη, Ειρήνη Ιγγλέση, Χρύσα Σπηλιώτη, Μελίνα Βαμβακά. Πρεμιέρα: 13 Νοεμβρίου
«Προ τριετίας ανέβασα το «Κουκλόσπιτο» στο Κρατικό Βορείου Ελλάδος. H Νόρα είναι η ηρωίδα του φωτός. Τώρα καταπιάνομαι με την «Εντα Γκάμπλερ», την ηρωίδα του σκότους. Διαθέτει έναν εσωτερικό καλπασμό, έναν ρυθμό που τον νιώθεις. Ο Ιψεν είναι ένας συγγραφέας που μεταφέρει το μέγεθος της τραγωδίας σε καθημερινούς ανθρώπους, τους οποίους διερευνά ως τα μύχια της ψυχής τους και προβάλλει τις συγκρούσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στις προσωπικότητες. Μέσα από αρχετυπικές συλλήψεις δημιουργεί οικείους ήρωες. Με έναν κοφτό, άμεσο και εξουθενωτικό διάλογο η «Εντα» είναι ένα έργο όπου δεν δηλώνονται οι σκέψεις: όλα είναι δράση και πράξη μέσα στον άχρονο χώρο που δημιουργούμε στη δική μας παράσταση».
Σύγχρονο Θέατρο της Αθήνας «Αρχιμάστορας Σόλνες» σε σκηνοθεσία Λευτέρη Γιοβανίδη. Με τον Γιώργο Κιμούλη. H υπόλοιπη διανομή ολοκληρώνεται αυτές τις ημέρες. Πρεμιέρα: Δεκέμβριος 2004
«Ο Ιψεν είναι ο θεατρικός συγγραφέας της αγωνίας. Σε όλα τα έργα του ασχολείται με την αγωνία που γεννάται στον άνθρωπο όταν προσπαθεί να ορίσει τον εαυτό του. Ο άνθρωπος σχοινοβατεί τρομοκρατημένος και φοβισμένος ανάμεσα στο τίποτα που ήταν προτού υπάρξει και στο τίποτα που θα είναι όταν πεθάνει. Ετσι όλες οι πράξεις του είναι απελπισμένες και καθορισμένες από την ασθένεια του θανάτου του. Με λίγα λόγια, δεν τολμά να φθάσει ως τα άκρα και να ξαναγεννηθεί. Αυτό είναι και το δράμα του ήρωά μας, του Σόλνες. Που ευτυχώς γι’ αυτόν ένας άγγελος έρχεται στη ζωή του. Και τον οδηγεί προς την υπέρβαση, το άλμα και το πέρασμα στην απέναντι όχθη. Μπορούμε όμως όλοι να περιμένουμε έναν τέτοιον άγγελο; Ναι. Γιατί άγγελοι υπάρχουν, αρκεί να είμαστε έτοιμοι να τους δούμε. Τώρα γιατί όλα αυτά σήμερα που βασιλεύουν η αδιαφορία, ο κυνισμός και η πλάκα; Μα γιατί ακριβώς σήμερα το έχουμε πιο πολλή ανάγκη. Γιατί τη ζωή μας την έχουν καθορίσει οι στίχοι του ποιητή που λένε «αν ξέρατε πόσο με πληγώνει αυτή σας η ανάγκη να κάνετε συνέχεια πλάκα με όλα, αν ξέρατε πως έτσι αναγκάζονται να συμπεριφέρονται μόνον οι απελπισμένοι…»».
Απλό Θέατρο «Οι βρικόλακες» σε σκηνοθεσία Αντώνη Αντύπα. Με τους Ράνια Οικονομίδου, Δημήτρη Καταλειφό, Γιάννη Καρατζογιάννη, Αγγελική Παπαθεμελή, Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο. Πρεμιέρα: τελευταίο δεκαήμερο του Νοεμβρίου
«Στο παρελθόν είχα ανεβάσει το «Ρόσμερσχολμ». Στα έργα του διαθέτει απαιτητικούς ρόλους, οπότε δεν μπορείς να τα ανεβάσεις χωρίς την κατάλληλη διανομή. Τους «Βρικόλακες» τους είχα χρόνια στο μυαλό μου. Το θεωρώ ένα πολύ μοντέρνο έργο, ιδιαίτερα στον λόγο του, που είναι ελλειπτικός – δεν είναι τυχαίο ότι επηρέασε τον Πίντερ και τον Μάμετ. Διαθέτει επίσης ενότητα χρόνου: το παρελθόν δρα ανατρεπτικά στο παρόν. Για τις ομοιότητες του Ιψεν με την αρχαία τραγωδία έχουν μιλήσει όλοι οι μελετητές. Είναι ένας συγγραφέας επαναστατικός για την εποχή του και όχι μόνον. H αγάπη του για την ελευθερία του ατόμου τον χαρακτηρίζει. Υπερασπίστηκε τα δικαιώματα του ανθρώπου και της γυναίκας και σημάδεψε τον 20ό αιώνα».
Τα έργα του νορβηγού συγγραφέα στην Ελλάδα
Τα τρία έργα που θα κάνουν πρεμιέρα από τα μέσα Νοεμβρίου και ως το τέλος της χρονιάς είναι γνωστά στο ελληνικό κοινό περισσότερο από έναν αιώνα. H πρώτη σκηνική παρουσία έργου του Ιψεν στη χώρα μας ήταν το 1894 με τους «Βρικόλακες» από τον θίασο του Ευτύχιου Βονασέρα. Δύο χρόνια πριν ο Γεώργιος Βιζυηνός είχε υπογράψει την πρώτη σοβαρή ελληνική μελέτη για τον νορβηγό συγγραφέα, όπως καταγράφει στο βιβλίο του «Ο Ιψεν στην Ελλάδα» ο Νικηφόρος Παπανδρέου (εκδόσεις Κέδρος, 1983). Πέντε χρόνια αργότερα ο θίασος της Ελεονώρας Ντούζε θα παρουσιάσει την «Εντα Γκάμπλερ», ενώ το 1903 η Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου θα ανεβάσει το έργο με την Ειμαρμένη Ξανθάκη στον επώνυμο ρόλο. Τέσμαν θα είναι ο Μήτσος Μυράτ. Τον «Αρχιμάστορα Σόλνες» θα σκηνοθετήσει ο Θωμάς Οικονόμου το 1925. Εκτοτε θα ακολουθήσουν πολλά ανεβάσματα.
Οι «Βρικόλακες» έχουν ανεβεί, σύμφωνα με την καταγραφή του Θεατρικού Μουσείου, 38 φορές (συνυπολογίζονται οι επαναλήψεις) από το Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης, τον ΘΟΚ και ελεύθερους θιάσους: η Αικατερίνη Βερώνη έχει ερμηνεύσει την κυρία Αλβινγκ, ο Φώτος Πολίτης χάρισε από το 1934 μία ακόμη παράσταση των «Βρικολάκων», ενώ το ζευγάρι Μινωτής – Παξινού επανέλαβε το έργο τη δεκαετία του ’60. Ανάμεσα στα δεκάδες ανεβάσματα περιλαμβάνεται αυτό του Σταμάτη Φασουλή με τους Γιάννη Φέρτη – Δέσποινα Μπεμπεδέλη, της Νέας Σκηνής του Εθνικού με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, της Μαριέττας Ριάλδη, της Αλίκης Νορ-Θεοδωρίδου και του Εθνικού, το 1991, με την Ελένη Χατζηαργύρη. Την «Εντα Γκάμπλερ», που ευτύχησε ως σήμερα σε 14 παραγωγές, έχουν υποδυθεί, μεταξύ άλλων, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Κατερίνα, η Μαίρη Αρώνη, η Ελσα Βεργή, η Τζένη Καρέζη, η Μαρία Κατσιαδάκη (στο Αμόρε) και η Αννίτα Δεκαβάλλα στο Θέατρο Εξαρχείων, όπου και ο Τάκης Βουτέρης ανέβασε τον «Αρχιμάστορα Σόλνες», έργο που αποτέλεσε το κύκνειο άσμα του Δημήτρη Χορν, στη σκηνοθεσία του Αλέξη Σολομού, με την Ελένη Χατζηαργύρη και τη Δέσποινα Γερουλάνου στον ρόλο της νεαρής Χίλντας. Αλλά και ο Αλέξης Μινωτής στα τέλη της δεκαετίας του 1920 υποδύθηκε τον ίδιο ρόλο, με Χίλντα την Ελένη Χαλκούση και κυρία Σόλνες την Ευτυχία Παυλογιάννη. Πρόσφατα, τη σεζόν 2000-2001, ο Γιάννης Ιορδανίδης σκηνοθέτησε τον Νικήτα Τσακίρογλου στον «Σόλνες» (στο θέατρο Γκλόρια), ενώ το έργο ανήκει σταθερά στο ρεπερτόριο του Θεάτρου του Ηλιου.
