Ιμβρος, Ρώμη, Μόναχο, Φανάρι

Πριν χειροτονηθεί διάκονος, ονομαζόταν Δημήτριος Αρχοντώνης. Γεννήθηκε στις 29 Φεβρουαρίου 1940 στην Τουρκία, στο νησί της Ιμβρου, που τότε οι Ελληνες ορθόδοξοι αποτελούσαν την πλειονότητα του πληθυσμού του. Νησί όλο βουνά, με πλαγιές και κορφές άγριες και άδενδρες, σκεπασμένο με τραχιά, αγκαθερή δορά, πράσινη το χειμώνα, ρούσα το καλοκαίρι, διάτρητη από βράχους. Και η θάλασσα αστραφτερή, απέραντη από το πρώτο ύψωμα. Αλλά και τρεις μεγάλες κοιλάδες, δροσάτες και εύφορες, γεμάτες μεγάλες φυτείες με λιόδεντρα. Και ξωκλήσια παντού, λευκά ξωκλήσια να ενώνουν με τον ουρανό τη γη.

Το χωριό λεγόταν Οι Αγιοι Θεόδωροι, στον πληθυντικό, γιατί είναι δύο οι τιμώμενοι, ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων και ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, δύο στρατιωτικοί άγιοι, που στις εικόνες παρασταίνονται έφιπποι. Ο πατέρας του Δημητρίου είχε το καφενείο του χωριού, όπου οι χωρικοί έρχονταν να ξεκουραστούν και να κουβεντιάσουν, πίνοντας λίγο, μιλώντας πολύ, ξεκουκίζοντας ήρεμα τα κομπολόγια τους που ο αργός ρυθμός τους ειρηνεύει και, μ’ όλο που δεν είναι κομποσκοίνια, φέρνουν στον νου την προσευχή. Σε μια γωνιά του καφενείου, μια πολυθρόνα, ένας καθρέφτης: όταν δινόταν η ευκαιρία, ο πατέρας γινόταν κουρέας.

Τέσσερα παιδιά: το πρώτο κορίτσι, ύστερα τρία αγόρια, το δεύτερο από τα τρία, το τρίτο από τα τέσσερα, ο Δημήτριος. Ο πατέρας ήταν σκληρός, αυστηρός. Ισως αυτός μετέδωσε στο γιο του αυτή την αίσθηση της συνέπειας που τον χαρακτηρίζει. Η μητέρα ήταν το καταφύγιο, η άκρα γλυκύτητα, αρνιόταν να τιμωρήσει κι άφηνε τη φροντίδα αυτή στον άνδρα της! Και ο ένας και η άλλη μπόρεσαν να παραβρεθούν στην Πατριαρχική ενθρόνιση του Δημητρίου που είχε γίνει Βαρθολομαίος. Τώρα πια έχουν κι οι δυο αναπαυθεί.

Ο πληθυσμός του νησιού ήταν τότε ελληνικός και βαθιά ορθόδοξος. Η μικρή του πρωτεύουσα λεγόταν Παναγιά, ένα από τα ονόματα που δίνει η Ορθοδοξία στην Παρθένο Μαρία. Οταν ο Πατριάρχης ήταν παιδί, ζούσαν εκεί 8.000 Ελληνες ορθόδοξοι. Σήμερα δεν ξεπερνούν τους 300. Γύρω στο 1964, στην ένταση της κυπριακής κρίσης, η κυβέρνηση της Αγκυρας, πιθανόν με το φόβο μήπως η Ελλάδα διεκδικήσει το νησί, αποφάσισε ν’ αντικαταστήσει τους Ελληνες με Τούρκους παλαιών οικογενειών. Προχώρησε έμμεσα, γιατί η πολιτική κατάσταση της Ιμβρου και της γειτονικής της Τενέδου ήταν εγγυημένη από τις συμφωνίες της Λωζάνης. Πολλά κομμάτια γης δημεύτηκαν για τις ανάγκες του Κράτους. Εκλεισαν τα ελληνικά σχολεία. Εγκατέστησαν ένα σωφρονιστήριο του οποίου οι κρατούμενοι δούλευαν τη γη. Η επίβλεψή τους ήταν πλημμελής και τρομοκρατούσαν τις ελληνίδες γυναίκες. Η αποδημία υπήρξε μαζική. Το χωριό των Αρχοντώνηδων έχασε το όνομά του που ήταν πολύ εμφανώς χριστιανικό. Τώρα λέγεται το «Χωριό των Ελαιών». Ετσι προχωρεί η ιστορία, μέχρι σήμερα, στη νοτιο-ανατολική Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή.

Η μεγάλη αδελφή σήμερα ζει στην Αθήνα. Ο μεγαλύτερος αδελφός μετανάστευσε στην Αυστραλία. Οι δουλειές του πρόκοψαν. Ισως περάσει τα χρόνια του ως συνταξιούχος στην Ιμβρο, όπου τα πράγματα έχουν ηρεμήσει. Ο μικρότερος αδελφός, εγκατεστημένος στη Γαλλία, ζει και εργάζεται στη Σαβοΐα, όχι μακριά από τη Γενεύη. Ο Πατριάρχης τον επισκέπτεται κάθε φορά που πηγαίνει σ’ αυτή την πόλη, όπου έχει την έδρα του το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Εκκλησιών και κοντά στην οποία το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχει εγκαταστήσει ορθόδοξο κέντρο.

Αλλά ας γυρίσουμε στα παιδικά χρόνια του Πατριάρχη. Ο Δημήτριος, τις ώρες που δεν είχε σχολείο, εργαζόταν συχνά στο καφενείο. Συνέχισε να κάνει το ίδιο όταν ήταν σπουδαστής, στις διακοπές. Για να κερδίζει το χαρτζιλίκι του, απάγγελνε κάποτε κάποτε ποιήματα που οι θαμώνες τα εκτιμούσαν. Το ούζο ή ο ανατολίτικος καφές, οι αργές κουβέντες στο ρυθμό του κομπολογιού, τα ποιήματα, αυτός ήταν όλος ο παλαιός ελληνο-οθωμανικός κόσμος! Οπου ανακαλύπτει κανείς και την πολύ παλαιά κλίση του Πατριάρχη στην ποίηση, γενικότερα στην τέχνη, αφού ο θείος του, ο αδελφός της μητέρας του, ο Ιωάννης Σκαρλάτος, ήταν γνωστός ζωγράφος.

Πολύ ενωρίς ο Δημήτριος έγινε δέσμιος της μαγείας που ασκεί η Ορθοδοξία, του αυστηρού και οικείου κάλλους της το οποίο, διακριτικά, διαποτίζει ολόκληρη την ύπαρξη. Ο ιερέας του χωριού, ο πατήρ Αστέριος, ήταν ένας ηλικιωμένος άνθρωπος χωρίς την ελάχιστη μόρφωση (ζήτημα αν είχε πάει στο δημοτικό) αλλά θρεμμένος, ειρηνεμένος, φωτισμένος από τις κινήσεις και τις λέξεις της λειτουργίας, από τον άσωστο ποιητικό ποταμό της βυζαντινής υμνογραφίας, μιας θεολογίας που τραγουδάει και την τραγουδάς… Επρεπε κάθε μέρα να λειτουργεί σε ένα από τα πολλά ξωκλήσια της εξοχής ­ και του βουνού ­, όπως του ζητούσε η οικογένεια που το φρόντιζε και επιθυμούσε να γίνει λειτουργία μια ορισμένη μέρα επετείου ή πένθους ή γιορτής για ένα φίλο ή συγγενή ή πεθαμένο. Ο Δημήτριος προσφέρθηκε να τον συνοδεύει. Και να τος να τρέχει σ’ όλο το νησί μαζί με τον ηλικιωμένο ιερέα.

Εδώ επεμβαίνει ο άνθρωπος που επρόκειτο να γίνει ο πνευματικός του πατέρας και να εξασφαλίσει το μέλλον του: ο μητροπολίτης Μελίτων. Ο σεβασμιότατος Μελίτων ήταν τότε αρχιεπίσκοπος Ιμβρου και Τενέδου. Μια εξαιρετική προσωπικότητα. Εμελλε να είναι ο φίλος και ο πιο στενός συνεργάτης του Πατριάρχη Αθηναγόρα, τον οποίον πολύ φυσικά θα είχε διαδεχθεί αν δεν τον έσβηναν από τον κατάλογο των εκλογίμων οι τουρκικές αρχές. Αφού έγινε μητροπολίτης Χαλκηδόνος και πρώτος τη τάξει της ιεράς συνόδου, έδωσε πνοή ζωής και δύναμης στο Πατριαρχείο, ως το θάνατό του, την εποχή του Δημητρίου Α’.

Στην Ιμβρο, ήταν κοντά στους απλούς πιστούς, τους γνώριζε προσωπικά, εγγύτητα που αργότερα ασφαλώς θα τη νοσταλγούσε… Ενδιαφερόταν για τους Αρχοντώνηδες και επισήμανε τον Δημήτριο για την πρώιμη νοημοσύνη του. Επεισε την οικογένεια να τον αφήσουν να σπουδάσει και για το σκοπό αυτόν τον έστειλε με έξοδά του στην Κωνσταντινούπολη.

Σύντομα, όμως, ίδρυσε στην Ιμβρο γυμνάσια με τις τρεις πρώτες τάξεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Εφερε πίσω τον Δημήτριο στο νησί, όπου φοίτησε πράγματι, για τρία χρόνια στο γυμνάσιο της Παναγιάς. Κάθε πρωί για να πάει στο σχολείο, κάθε βράδυ για να γυρίσει στο σπίτι του έπρεπε να περπατήσει πέντε χιλιόμετρα. Τα φτωχοπάπουτσα έλιωναν. Ο μητροπολίτης το πρόσεξε και του χάρισε ένα γερό ζευγάρι μπότες! Αφού τέλειωσε τον πρώτο κύκλο, τον έβαλε στο Πατριαρχικό σχολείο της Χάλκης, όπου υπήρχε ένα λύκειο πρόσθετο στη θεολογική σχολή.

Το 1961, ο Δημήτριος Αρχοντώνης παίρνει με διάκριση το πτυχίο του στη θεολογία. Στις 13 Αυγούστου του ίδιου έτους, χειροτονείται διάκονος από τον μητροπολίτη Μελίτωνα και ονομάζεται Βαρθολομαίος, όπως ο απόστολος ο εκ των δώδεκα. Από το 1961 ως το 1963 κάνει τη στρατιωτική του θητεία στην Καλλίπολη, στον τουρκικό στρατό, και την τελειώνει ως έφεδρος αξιωματικός.

Από το 1963, ως το 1968, ο διάκονος Βαρθολομαίος, που οι διανοητικές και πνευματικές του ικανότητες κατέπληξαν τον μητροπολίτη Μελίτωνα και τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, δέχεται από τον τελευταίο μια σπουδαστική υποτροφία για να μαθητεύσει στην Ευρώπη. Θα γραφτεί στο Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών του Γρηγοριανού πανεπιστημίου, στη Ρώμη, έπειτα θα πάει στο Ινστιτούτο του Bossey στην Ελβετία, μια σχολή του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών, και τέλος, στη Γερμανία, στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Με ζωηρό ήδη ενδιαφέρον για το αίτημα ενοποίησης της Ορθοδοξίας, οραματίζεται μια συστηματοποίηση του ανατολικού κανονικού δικαίου. Αλλά, στην Ελλάδα, οι καλύτεροι ειδικοί τού είπαν: για το κανονικό δίκαιο, είναι η Ρώμη και το Μόναχο!

Στη Ρώμη, όπου οι διατυπώσεις για τη visa καθυστέρησαν την άφιξή του ως τις αρχές Δεκεμβρίου, θα μείνει, για τρία σχεδόν χρόνια, στο γαλλικό σεμινάριο. Με το δώρο της γλωσσομάθειας αποκτά, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, τη δυνατότητα επαρκούς χειρισμού της γαλλικής γλώσσας. Διακριτικός και δυναμικός, κάνει πολλούς φίλους. Οι σημερινοί επίσκοποι του Aix-en-Provence, της Digne, του Saint Claude όπως και ο πρύτανης του καθολικού πανεπιστημίου της Λυών, ήταν τότε συμφοιτητές του.

Ο πάπας Παύλος ΣΤ’ και ο Πατριάρχης Αθηναγόρας Α’ μόλις είχαν συναντηθεί στην Ιερουσαλήμ. Επικρατούσε πνεύμα συνοδικό, το σεμινάριο φιλοξενούσε γάλλους επισκόπους και θεολόγους. Ο Βαρθολομαίος Αρχοντώνης συνάντησε τον Danielou, τον Congar και τον de Lubac! Μαζί με άλλους, προσφέρθηκε να εργαστεί εθελοντικά σε εργοτάξια στα περίχωρα, ιδίως στην ομάδα των Μικρών Αδελφών, του πατρός Foucauld, στην Trefontane. Εργασία βαριά: έπρεπε να εξομαλυνθεί ένας λόφος, πάνω στον οποίο οικοδομούσαν ξύλινα περίπτερα.

Στο Γρηγοριανό πανεπιστήμιο, ο Βαρθολομαίος ανακαλύπτει, με μεγάλη του έκπληξη, ότι τα μαθήματα διδάσκονται στα λατινικά. Δεν ξέρει λέξη από αυτή τη γλώσσα, είναι αρχές Δεκεμβρίου και οι πρώτες εξετάσεις γίνονται τον Φεβρουάριο! Για μια στιγμή ταράζεται, σχεδόν απελπίζεται, αρχίζει μόνος του να μαθαίνει λέξη λέξη τα λατινικά, κατορθώνει να παρακολουθεί τα μαθήματα και δυο μήνες αργότερα να περάσει με επιτυχία τις εξετάσεις του.

Στο ινστιτούτο του Bossey, που διηύθυνε τότε ένας μεγάλος έλληνας θεολόγος, ο Νίκος Νησιώτης, ανακαλύπτει μια εντελώς άλλη μορφή σκέψεως: εμποτισμένη από τα ρεύματα της σύγχρονης φιλοσοφίας, ιδίως τον υπαρξισμό και τον περσοναλισμό, ιδιαίτερα ανοιχτή στο μυστήριο του Αγίου Πνεύματος, μέσα στο οποίο η πραγματικότητα της Εκκλησίας δεν γνωρίζει όρια. Τέλος το Μόναχο, επαλήθευση γνώσεων στον τομέα του κανονικού δικαίου, αλλά κυρίως ευκαιρία εκμάθησης της γερμανικής γλώσσας, λέει σήμερα ο Πατριάρχης.

Παρουσιάζει τη δικτατορική του διατριβή στο ανατολικό Ινστιτούτο του Γρηγοριανού πανεπιστημίου, με θέμα: «Περί την κωδικοποίησιν των ιερών κανόνων και των κανονικών Διατάξεων εν τη Ορθοδόξω Εκκλησία». Αυτή η διατριβή θα δημοσιευθεί το 1970 στη Θεσσαλονίκη, από το Πατριαρχικό Ινστιτούτο πατερικών σπουδών. Δύο στοιχεία είναι χαρακτηριστικά της σκέψης του συγγραφέα: το νόημα της ιστορίας και η φροντίδα για την ενότητα των ορθοδόξων. Ο Βαρθολομαίος Αρχοντώνης αρνείται τη στατική ιεροποίηση των κανόνων. Το γράμμα των αρχαίων κανόνων είναι συχνά παρωχημένο. Εκείνο που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε είναι το πνεύμα τους και τα μεγάλα θεολογικά θέματα που επιχειρούσαν να εφαρμόσουν σε μια δεδομένη ιστορική κατάσταση, που σήμερα δεν υπάρχει πια. Δεδομένου μάλιστα ότι το περιεχόμενό τους, όταν πρόκειται για διαφορετικούς τόπους και χρόνους, είναι μερικές φορές αντιφατικό. Χρειάζονται, λοιπόν, νέοι κανόνες, οι οποίοι θα εφαρμόσουν τις ίδιες αρχές στη σημερινή πραγματικότητα.

Από την άλλη, ο σκοπός θα ήταν να εγκατασταθεί ένας μοναδικός κώδικας της ορθόδοξης Εκκλησίας, που θα κωδικοποιούσε ό,τι κοινό υπάρχει σε όλες τις αυτοκέφαλες Εκκλησίες, και αυτό είναι πραγματικά το ουσιώδες. Ενώ οι διευθετήσεις που αφορούν είτε μία μόνο τοπική Εκκλησία είτε μια ομάδα αυτών των Εκκλησιών θα εύρισκαν τη θέση τους σε παραρτήματα.

* Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει ώς το τέλος Μαΐου.