Το Διεθνές Δικαστήριο και τα μυστικά των βράχων

Από τον Ιανουάριο του 2013, όταν οι Φιλιππίνες προσέφυγαν εναντίον της Κίνας στο Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο στη Χάγη (PCA) λόγω των διαφορών των δύο χωρών για θέματα που άπτονται της κυριαρχίας επί νησιωτικών σχηματισμών και θαλασσίων ζωνών στη Νότια Σινική Θάλασσα, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών παρακολουθούσε πολύ στενά την υπόθεση. Οι λόγοι ήταν προφανείς, αλλά τηρήθηκε σιγήν ιχθύος.

Η Κίνα, μια μεγάλη ηπειρωτική χώρα, θα μπορούσε να είναι –για τους ελληνικούς υπολογισμούς –η Τουρκία. Οι Φιλιππίνες, από την άλλη πλευρά, είναι ένα αρχιπελαγικό κράτος και προφανώς η Ελλάδα, μια χώρα με πολλά νησιά, θα μπορούσε να βρίσκεται στη θέση τους σε μια ανάλογη υπόθεση. Επιπλέον, το δικαστήριο είχε κληθεί να αποφασίσει επί ενός ζητήματος ιδιαίτερα κρίσιμου για την Αθήνα. Επρόκειτο για τα κριτήρια που θα εφάρμοζε για να καθορίσει τι είναι βράχος. Με την Αγκυρα να μην έχει βγάλει από το τραπέζι των διερευνητικών επαφών τη «θεωρία των γκρίζων ζωνών», οι αρμόδιες νομικές υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών δεν μπορούσαν να κοιμούνται ήσυχες…

Η πολυαναμενόμενη απόφαση, τόσο από νομικής όσο και από γεωπολιτικής σκοπιάς εξαιτίας των σινοαμερικανικών διαφορών σε μια περιοχή υψίστης στρατηγικής σημασίας, δημοσιεύθηκε την περασμένη Τρίτη και δικαίωσε ομόφωνα τη Μανίλα. Ερμηνεύοντας τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) το PCA δεν ασχολήθηκε με οριοθέτηση θαλασσίων ζωνών, όπως παλαιότερες υποθέσεις που έχουν απασχολήσει έλληνες νομικούς και διεθνολόγους (με πιο πρόσφατη αυτή μεταξύ Νικαράγουας και Κολομβίας). Δεν ασχολήθηκε επίσης με ζητήματα κυριαρχίας διότι η Κίνα, η οποία ούτως ή άλλως δεν συμμετείχε στη δικαστική διαδικασία, έχει εκφράσει επιφύλαξη για το ζήτημα αυτό. Με δεδομένες δε τις ενισχυμένες επιφυλάξεις που έχει καταθέσει η Αθήνα, ήδη από τον Ιανουάριο του 2015, στα Ηνωμένα Εθνη περί οριοθετήσεων, τρίτες χώρες (π.χ. Αλβανία) θα μπορούσαν να προσφύγουν στο PCA, ακολουθώντας το παράδειγμα της Μανίλας…

Αυτό που εξέτασε το PCA ήταν η νομιμότητα των αξιώσεων και των πράξεων του Πεκίνου στη Νότια Σινική Θάλασσα, όπου η Κίνα θεωρεί ότι έχει ιστορικά κυριαρχικά δικαιώματα επί νησιωτικών σχηματισμών και θαλασσίων πόρων. Η Κίνα είχε απορρίψει τον Φεβρουάριο του 2013 την αρμοδιότητα του Δικαστηρίου, επιμένοντας σε διμερείς διαπραγματεύσεις. Το Δικαστήριο όμως έκρινε ότι έχει αρμοδιότητα σε πολλά από τα συνολικά 15 ερωτήματα που απηύθυνε η Μανίλα, ενώ παράλληλα η απόφασή του είναι δεσμευτική για τα δύο κράτη. Το κρίσιμο σημείο ήταν ότι διέκρινε το ζήτημα της θαλάσσιας οριοθέτησης από το θέμα τού αν η ύπαρξη ενός νησιωτικού σχηματισμού (στην προκειμένη περίπτωση των Νησιών Σπάρτλι) γεννά διεκδικήσεις επί θαλασσίων ζωνών (ιδιαίτερα υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ).

Κατά τη διάρκεια πάντως της ακροαματικής διαδικασίας, η Κίνα συνέχιζε πυρετωδώς την «κατάληψη» πολλών εκ των νησιωτικών σχηματισμών στη Νότια Σινική Θάλασσα, τις οποίες θεωρεί ότι ανήκουν υπό την κυριαρχία της καθώς βρίσκονται μέσα από τη, διάσημη πλέον, «Γραμμή με τις 9 Παύλες» ή «Γραμμή των 9 Σημείων». Πολλοί εξ αυτών των σχηματισμών διαθέτουν σήμερα αεροδιαδρόμους και εγκαταστάσεις με προφανείς στρατιωτικούς στόχους…

Τα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκαν οι δικαστές χωρίζονται σε πέντε κατηγορίες. Το πρώτο αφορά τα ιστορικά δικαιώματα της Κίνας εντός της «Γραμμής των 9 Σημείων». Σε αυτό το σημείο έγινε σαφές ότι η έννοια του ιστορικού δικαιώματος δεν υφίσταται. Το δεύτερο σχετίζεται με το καθεστώς των νησιωτικών σχηματισμών (Νησιά Σπάρτλι), δηλαδή αν πρόκειται για υφάλους (που δεν προεξέχουν της επιφάνειας της θάλασσας) ή βράχους. Το τρίτο σημείο αφορά τη νομιμότητα των κινεζικών δραστηριοτήτων, το τέταρτο τη βλάβη στο θαλάσσιο περιβάλλον και το πέμπτο την εκτράχυνση της διαμάχης λόγω της δημιουργίας τεχνητών νήσων από το Πεκίνο κατά την εκδίκαση της προσφυγής.

Το μείζον ζήτημα για την Αθήνα είναι η ερμηνεία που έκανε το PCA για το τι συνιστά βράχο με βάση το Αρθρο 121, αλλά και τι είδους διεκδικήσεις παράγονται επί θαλασσίων ζωνών από βράχους/βραχονησίδες. Φυσικά, η περίπτωση της Νότιας Σινικής Θάλασσας δεν μπορεί να μεταφυτευθεί στο Αιγαίο όπου πολλές συνθήκες είναι διαφορετικές, με προφανέστερη όλων τις μικρότερες αποστάσεις. Ωστόσο, «ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες» και εν προκειμένω στα κριτήρια του τι είναι βράχος.

Καταρχήν, το Δικαστήριο εξέτασε τους σχηματισμούς στη φυσική τους μορφή. Τα τεχνητά νησιά δεν παράγουν επομένως διεκδικήσεις θαλασσίων ζωνών, παρά τις εμμονές διαφόρων εγχώριων κύκλων περί του αντιθέτου σε ορισμένες περιπτώσεις. Οσοι από τους νησιωτικούς σχηματισμούς χαρακτηρίστηκαν ύφαλοι και σε συνθήκες υψηλής παλίρροιας βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας δεν δικαιούνται καμία θαλάσσια ζώνη. Σε ό,τι αφορά τους βράχους, η απόφαση του PCA εστιάζει σε δύο σημεία ώστε ένας βράχος να έχει πέραν χωρικών υδάτων δικαίωμα σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ: στην ύπαρξη ανθρώπινης διαβίωσης και οικονομικής δραστηριότητας.

Είναι σαφές ότι, μεταξύ άλλων, η συντήρηση διαβίωσης και οικονομικής δραστηριότητας πρέπει να έχει κάποια στοιχεία μονιμότητας και αυτάρκειας στοιχειωδών αγαθών –άρα όχι μεταφοράς στον βράχο όσων χρειάζονται για να μπορεί κάποιος να ζήσει. Δεν χρειάζεται πάντως να συντρέχουν και οι δύο προϋποθέσεις προκειμένου να γεννάται δικαίωμα υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ, αν και χωρίς οικονομική ζωή δύσκολα μπορεί να κατοικηθεί ένας βράχος.

Ωστόσο, το Δικαστήριο εντοπίζει μια ζωτικής σημασίας για τα ελληνικά συμφέροντα εξαίρεση. Σημειώνει ότι υπάρχει περίπτωση ο πληθυσμός ενός νησιού να συντηρείται αξιοποιώντας ένα δίκτυο νησιωτικών σχηματισμών που βρίσκονται κοντά του. Χρησιμοποιεί μάλιστα τον όρο «αστερισμός νησιωτικών σχηματισμών». Επομένως, η συντήρηση οικονομικής ζωής και ανθρώπινης διαβίωσης μπορεί να ιδωθεί συλλογικά, ιδιαίτερα σε περίπτωση σχηματισμών που βρίσκονται σε σημαντική απόσταση ο ένας από τον άλλον.

Η πίεση της Τουρκίας έχει οδηγήσει την Ελλάδα σε κινήσεις όπως η εγκατάσταση φυλακίων και φρουρών σε διάφορες βραχονησίδες στο Αιγαίο. Αν και αναμφίβολα αυτές οι κινήσεις γίνονται για αμυντικούς λόγους, μοιάζει δύσκολο να μπορούν να παράξουν νομικά αποτελέσματα σε περίπτωση οριοθετήσεων, αν και εφόσον φθάσουν οι δύο χώρες στο σημείο αυτό. Δυστυχώς, το PCA σημειώνει ότι «ένας καθαρά επίσημος ή στρατιωτικός πληθυσμός που εξυπηρετείτε έξωθεν δεν συνιστά απόδειξη ότι ένας σχηματισμός είναι ικανός να συντηρήσει ανθρώπινη διαβίωση». Για όσους ασχολούνται με τα Ελληνοτουρκικά, τα παραδείγματα είναι αρκετά…