Είναι γνωστό το μικρό αλλά σημαντικό δοκίμιο που αφιέρωσε ο Καντ στη διαρκή ειρήνη. Γραμμένο το 1795, στην περίοδο της ωριμότητας του φιλοσόφου, το κείμενο εντάσσεται χωρίς δυσκολία στο αρμονικό σύνολο που είναι η κριτική φιλοσοφία, συμπληρώνοντας την πρακτική της όψη στο κρίσιμο σημείο των σχέσεων του πολέμου με την ειρήνη. H οργάνωση του δοκιμίου είναι απλή και στηρίζεται σε ορισμένες αυτονόητες παρατηρήσεις. Πράγματι, είναι δεδομένο ότι ο άνθρωπος δεν ζει απομονωμένος, αλλά αποτελεί μέρος μιας κοινωνίας. Τούτη δω, με τη σειρά της, δεν μπορεί να βρίσκεται σε κατάσταση βαρβαρότητας, αλλά πρέπει να οργανωθεί με τρόπο ώστε το άτομο να κάνει χρήση της ελευθερίας του ή, με άλλα λόγια, να πραγματοποιεί τον ηθικό του σκοπό, μια και η ελευθερία συνίσταται ακριβώς σε αυτήν την πραγματοποίηση. Ο μηχανισμός που επιτρέπει την εν λόγω οργάνωση είναι το δίκαιο, δηλαδή το σύνολο των όρων που επιτρέπουν τη συμφιλίωση της ελευθερίας μου με την ελευθερία του άλλου, σύμφωνα με τον καθολικό νόμο της ελευθερίας.
Ο προηγούμενος μηχανισμός όμως δεν είναι αρκετός για να προφυλάξει πλήρως την ελευθερία των πολιτών, γιατί ο κόσμος δεν αποτελείται από ένα έθνος, αλλά συνιστά σύνολο εθνών και είναι αδύνατον να υπάρξει μια αρχή που θα κυβερνούσε τον κόσμο στο σύνολό του. Το κακό είναι ότι τα έθνη, στις σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους, βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της βαρβαρότητας που χαρακτηρίζει τη φυσική κατάσταση, δηλαδή ο κανόνας της συμπεριφοράς των εθνών μεταξύ τους είναι η βία, ο δόλος, ο πόλεμος και, κατά συνέπεια, οι συμφωνίες ειρήνης αποτελούν μόνο πρόσκαιρους διακανονισμούς κατάπαυσης του πυρός. Υπό τις συνθήκες αυτές, ο μόνος τρόπος ώστε να καταφέρει ο άνθρωπος να πραγματοποιήσει τον ηθικό σκοπό του είναι η σύσταση μιας κοινωνίας των εθνών, η οποία, θεμελιωμένη στο δίκαιο, θα κανονίζει με τρόπο έλλογο και πολιτισμένο τις διαφορές των εθνών μεταξύ τους. Πώς μπορεί αυτό να γίνει πραγματικότητα; Σε τούτη δω την ερώτηση επιχειρεί να απαντήσει το δοκίμιο του Καντ και έχει σημασία το γεγονός ότι το 1995 γιορτάστηκε σε όλον τον κόσμο η επέτειος για τα διακόσια χρόνια από την έκδοσή του.
Δέκα χρόνια αργότερα, παρατηρώντας αυτά που συμβαίνουν στον κόσμο που ζούμε και μάλιστα στις μέρες μας, θα μπορούσε κανείς να φανταστεί, απλώς και μόνο για να βρίσκεται πιο κοντά στην πραγματικότητα, ένα προσχέδιο δοκιμίου για τον διαρκή πόλεμο μεταξύ των εθνών. Αλήθεια, αντί να αναζητούμε ματαίως την ειρήνη, γιατί δεν ασκούμαστε στη διατύπωση και την εφαρμογή των όρων για τον διαρκή πόλεμο μεταξύ των ανθρώπων; Για το θεάρεστο και ανθρωπιστικό αυτό έργο, εξάλλου, πηγή έμπνευσης μπορεί να αποτελέσει το ίδιο το δοκίμιο του Καντ. Ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος, πράγματι, στο πρώτο μέρος του σχεδίου του διατυπώνει έξι προκαταρκτικά άρθρα, με τα οποία θεωρεί ότι μπορούμε να διαγράψουμε τις αιτίες του πολέμου: εμείς δεν έχουμε παρά να τα αντιστρέψουμε. Εκεί που ο Καντ, στο πρώτο άρθρο, θέτει ότι κανένα σύμφωνο ειρήνης δεν έχει ισχύ στο μέτρο που ενέχει τους σπόρους μελλοντικού πολέμου, η αυτονόητη διόρθωση επιτάσσει: το σύμφωνο ειρήνης έχει νόημα μόνο στο μέτρο που θα προκαλεί έναν μελλοντικό πόλεμο. Οταν ο Καντ θεωρεί ότι ο μόνιμος στρατός πρέπει να καταργηθεί πλήρως με την πάροδο του χρόνου, εμείς θα διορθώσουμε, απαιτώντας την ενίσχυση της μονιμότητας του στρατού και τον εμπλουτισμό του με ειδικές δυνάμεις, όχι μόνο για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του αντίπαλου στρατού, αλλά για την εξολόθρευση του άμαχου πληθυσμού, με προτίμηση στους ανήμπορους και τα γυναικόπαιδα. Ο Καντ υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να δημιουργούμε δημόσια χρέη με σκοπό τις εξωτερικές συγκρούσεις του κράτους. Εμείς πρέπει να υποστηρίξουμε, για να ενισχύσουμε τον διαρκή πόλεμο μεταξύ των ανθρώπων, ότι πρέπει συνεχώς να χρεωνόμαστε για την αγορά όπλων, όλο και περισσότερων, όλο και πιο σύγχρονων, όλο και πιο δολοφονικών. Ο Καντ απαγορεύει σε ένα κράτος να αναμειγνύεται με τη βία στη σύσταση και τη διακυβέρνηση ενός άλλου. Εμείς, με τη σειρά μας, θα το επιβάλλουμε. Οσα κράτη το μπορούν, μεγάλα ή μικρά, θα επιδιώκουν με κάθε τρόπο την ανάμειξή τους στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων κρατών, ανατρέποντας κυβερνήσεις, δολοφονώντας πολιτικούς, χρησιμοποιώντας, τέλος πάντων, όποιον τρόπο κρίνουν κατάλληλο για να συντηρηθεί η καχυποψία, το μίσος και η εκδικητικότητα μεταξύ των ανθρώπων. Γιατί αν υποθέσουμε ότι αυτά τα πάθη ενδέχεται κάπως να ελεγχθούν, πώς μπορούμε να πιστεύουμε ότι θα συντηρηθεί ένας πόλεμος; Και πώς είναι δυνατόν να ελπίζουμε ότι θα προκύψει ο επόμενος;
Βεβαίως ο Καντ έκανε λόγο για ηθικό σκοπό του ανθρώπου, για ελευθερία και διάφορα άλλα παρόμοια. Και ποιος απαγορεύει να γίνεται λόγος γι’ αυτά μέσα στον θόρυβο, τον σκοτωμό και την οδύνη; Λόγια είναι, τίποτα δεν στοιχίζουν, ο καθένας μπορεί να τα λέει.
Ο κ. Γεράσιμος Βώκος είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
