Μιζεριασμένοι αλλά θυμόσοφοι, οι κοσμαγάπητοι μπόμπιρες του Κώστα Μητρόπουλου αμολάνε τη φαρμακερή ατάκα Τα βιβλία είναι πάντα χρήσιμα! Πάντα!, καθώς τους προσπερνάει μέσα στη βροχή ο κύριος που καλύπτει το κεφάλι του με ένα βιβλίο ιστορίας της τέχνης. Μια και η πλάκα του Μητρόπουλου ποτέ δεν είναι μόνο πλάκα, είναι ευκαιρία να δούμε σε ποιον χρειάζονται τα βιβλία της ιστορίας της τέχνης.
1. Σε όποιον θέλει να χαρίσει βιβλίο ακριβό και εντυπωσιακό. Τα προτιμούν τράπεζες και μεγάλες επιχειρήσεις που θέλουν να ευχαριστήσουν τους σημαντικούς πελάτες τους, αλλά και καλοστεκούμενοι συγγενείς προς μεγάλη σύγχυση των νεαρών βλαστών τους οι οποίοι θα προτιμούσαν το αντίτιμο εις σπαρταριστό χρήμα.
2. Σε δημόσιες βιβλιοθήκες που πρέπει να έχουν βιβλία αναφοράς πάνω σε οποιοδήποτε ζήτημα.
3. Σε πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες τμημάτων με πολιτιστικό αντικείμενο.
4. Σε συλλέκτες, οίκους δημοπρασιών, κατόχους έργων καλών τεχνών οι οποίοι θέλουν την τεκμηρίωση που παρέχουν αυτά τα βιβλία για καλλιτεχνικά αντικείμενα που τους ενδιαφέρουν.
Ηδη οι πρώτες τρεις κατηγορίες συμπεριέχουν και το σχεδόν αδιόρατο εκείνο τμήμα του αναγνωστικού κοινού που έχει ειδικά ενδιαφέροντα είτε λόγω σπουδών είτε, πολύ πιο σπάνια, επειδή συμπαθεί τα προϊόντα των καλών τεχνών. Η τέταρτη περιλαμβάνει και όλους τους επαγγελματίες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το αντικείμενο.
Ας το σκεφτούμε τώρα σχετικά και όχι απόλυτα. Σε ποιον χρειάζονται τα βιβλία ιστορίας της λογοτεχνίας, της μουσικής, της αρχιτεκτονικής, του θεάτρου που είναι επίσης βιβλία με αντικείμενο την ιστορία της τέχνης; Θα έλεγα μόνο στις δύο μεσαίες κατηγορίες, με πιθανή εξαίρεση της αρχιτεκτονικής που μπορεί να χρειάζεται και στην πρώτη, ανάλογα με την έκδοση.
Αν διευρύνουμε τον ορίζοντα σχετικότητας, ως πού μπορούμε να φτάσουμε; Σε ποιον χρειάζονται τα βιβλία της λαογραφίας, της εθνολογίας, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας με δυο λόγια των ανθρωπιστικών επιστημών εν γένει; Εδώ είμαστε πάλι αυστηρά στις δύο μεσαίες κατηγορίες, αλλά για μερικές περιπτώσεις μπορούμε να προσθέσουμε μια πέμπτη το ευρύτερο κοινό. Οι ιστορικές, οι κοινωνιολογικές και οι φιλοσοφικές μελέτες πάντοτε με την προϋπόθεση ότι δεν αναφέρονται σε ειδικά θέματα, αλλά εξετάζουν γενικές περιόδους ή συστήματα σκέψης μάλλον ασκούν μεγαλύτερη έλξη στο ευρύτερο κοινό, κυρίως επειδή προσφέρουν την υπόσχεση απαντήσεων σε ερωτήματα γενικού ή και οικουμενικού ενδιαφέροντος που σίγουρα απασχολούν τον καθένα περισσότερο από όσο η ιστορία της τέχνης.
Το αγοραστικό ενδιαφέρον
Και όμως. Παρά το γεγονός ότι όλες οι παραπάνω θεματικές κατηγορίες παράγουν βιβλία μικρότερου κόστους και προπάντων βολικότερου για ανάγνωση μεγέθους από την ιστορία της τέχνης, δεν κατορθώνουν να φτάσουν σε αριθμό τίτλων τις «λευκωματικές» εκδόσεις με έργα τέχνης. Σε τι οφείλεται αυτό;
1. Η εικόνα είναι πάντοτε εντυπωσιακό και ελκυστικό στοιχείο σε μια έκδοση. Ακόμη δίνει και τη δυνατότητα απλού ξεφυλλίσματος, κάτι που δεν μπορεί να γίνει με τα άλλα θεματικά είδη.
2. Εξαιτίας της εικονογράφησης είναι τα λιγότερο «δύσκολα» βιβλία ανάμεσα σε εκείνα που κατ’ εξοχήν κατατάσσουν τον κάτοχό τους στην πνευματική ελίτ η οποία διαθέτει στη βιβλιοθήκη της και άλλα αναγνώσματα πλην εγκυκλοπαιδειών και λογοτεχνίας.
3. Εχουν εξ αντικειμένου μεγαλύτερη συναλλακτική αξία από όλα τα άλλα βιβλία που κυκλοφορούν. Αν πάτε στον παλαιοβιβλιοπώλη με (όχι δυσεύρετα) βιβλία κάθε περιοχής των ανθρωπιστικών επιστημών, αυτά για τα οποία θα σας πληρώσει περισσότερο θα είναι τα λευκώματα της τέχνης.
4. Υπάρχει ενδιαφέρον για την παραγωγή τους από έναν μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών για προφανείς λόγους. Πολλοί χρηματοδοτούν την έκδοση ενός λευκώματος με τα έργα τους και κάποιο κείμενο υπομνηματισμού. Αυτό δεν συμβαίνει σχεδόν σε καμιά άλλη θεματική κατηγόρια πλην ίσως μερικών εξαιρέσεων στη λογοτεχνία.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι αν ο κύριος που χρησιμοποιεί το βιβλίο ιστορίας της τέχνης αντί για ομπρέλα δεν είναι επαγγελματικά συνδεδεμένος με αυτήν, πράγματι κάνει μια θεμιτή χρήση, η οποία, καθώς αυτά τα βιβλία είναι βαριά, θα ήταν λογικότερη αν εφαρμοζόταν στη σταθεροποίηση συσκευών ή για να ακουμπάει επάνω πράγματα ή για να στηρίζει το χέρι του όταν διαβάζει κάτι άλλο. Ας προτείνω και μια χρήση που ίσως να μη σκέφτηκε ο Κώστας Μητρόπουλος: αν το κατεβάσεις με δύναμη στο κεφάλι ανυποψίαστου εχθρού, σκοτώνει ακαριαία, χωρίς να αφήνει ίχνη. Και στην απίθανη περίπτωση που αφήσει, καίγεται γρήγορα, εύκολα και πλήρως, χωρίς η ουσία του να γίνει αισθητή ούτε από τον πιο δαιμόνιο ντετέκτιβ.
Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
