Η έκθεση Θεωρήματα, στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ΕΜΣΤ, είναι ο πρόσφατος θεσμός της AICA-Ελλάς, της Εταιρείας των Ελλήνων Κριτικών Τέχνης, και εγκαινιάστηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2018. Θα διαρκέσει ως τις 15 Απριλίου και συγκεντρώνει τις επιλογές 18 μελών της AICA που παρουσιάζουν 46 σύγχρονους έλληνες εικαστικούς καλλιτέχνες στο πλαίσιο μιας θεματικής πρότασης. Η AICA-Ελλάς, της οποίας είμαι για δεύτερη θητεία εκλεγμένος πρόεδρος, συγκεντρώνει έναν μεγάλο αριθμό από ιστορικούς και κριτικούς τέχνης, είναι τμήμα της οικογένειας της Διεθνούς Ενωσης Κριτικών Τέχνης σε περισσότερες από 40 χώρες και υπάγεται στην UNESCO. Ως άμεσα εμπλεκόμενος στην πρωτοβουλία της εκδήλωσης, θεώρησα ότι έχει ενδιαφέρον να διατυπωθεί τι θέλει και σε τι αποβλέπει η ιδέα, με ποιες προοπτικές αντιμετωπίζεται η συνέχεια. Η εκδήλωση θα είναι διετής, τα Θεωρήματα 1/2018 συνοδεύονται από δίγλωσσο Κατάλογο 142 σελίδων που εξέδωσε η AICA-Ελλάς και περιλαμβάνει την παρουσίαση 46 καλλιτεχνών με κείμενα των επιμελητών –έως τρεις καλλιτέχνες ο κάθε επιμελητής -, φωτογραφίες των εργασιών και βιογραφικά σημειώματα.

Κείμενα και εικόνες

Τα Θεωρήματα γεννήθηκαν στηριζόμενα στην ιδέα ότι ανάμεσα στη λογική προσέγγιση της καλλιτεχνικής εργασίας με συστηματικές αναλύσεις από τον θεωρητικό και την καλλιτεχνική έκφραση αφετέρου από τον δημιουργό με εικόνες και οποιεσδήποτε δράσεις, κοινό σημείο επαφής είναι οι συλλογισμοί κειμένων και εικόνας. Ο 20ός αιώνας ανέδειξε τον καλλιτέχνη σε παραγωγό θεωρίας της πρακτικής. Η συγκίνηση σκέπτεται και η λογική συγκινείται. Η διατύπωση της θεωρίας γίνεται η ίδια καλλιτεχνικό αντικείμενο.
Το πολιτιστικό μας κεφάλαιο είναι η φιλοσοφία και η Λογική. Τα αγγλοαμερικανικά καλλιτεχνικά ρεύματα χρησιμοποίησαν τη λογική ανάλυση ως τη μέθοδο και ως την εικόνα της εργασίας. Πόσο αξιοποιούμε την αναλυτική προσέγγιση της καλλιτεχνικής λογικής; Σε μια ημερίδα πριν από δύο χρόνια με τίτλο το ερώτημα: «Μπορεί η Αθήνα να γίνει το Βερολίνο του Νότου;» η Κατερίνα Κοσκινά έκανε την παρατήρηση ότι προέχει να γνωρίσουμε πρώτα εμείς οι ίδιοι ποιοι είμαστε και σε μια ανάλογη ημερίδα την επομένη είπα ότι κυρίως προέχει να μη γίνουμε το Βερολίνο του Νότου. Οι δύο θέσεις αντιπροσωπεύουν την έννοια των Θεωρημάτων, την ανάγκη μιας διαφορετικής αντίληψης ως προς τα πρότυπα –να δοκιμάσουμε να δημιουργήσουμε τα δικά μας.

Βερολίνο του Νότου;

Το παράδειγμα του Βερολίνου του Νότου είναι ασήμαντο, αλλά τυπικό της προσαρμογής σε ένα υπόδειγμα που είναι αλλού και που λειτουργεί στον τόπο του, για τις ανάγκες του, ως η έλξη να είμαστε και εμείς όπως εκείνοι –ως υποκατάσταση ενός τόπου από έναν άλλον τόπο. Ηταν η έννοια μιας παραγράφου στην επιστολή μου στα μέλη της AICA όπου έγραφα ότι […] στην Ιστορία της Τέχνης δεν ξεκίνησαν όλα να είναι παγκόσμια ή δεν ξεκίνησαν ως παγκόσμια, αλλά ήταν τοπικά και εξαιτίας της εσωτερικής τους αναγκαιότητας έγιναν παγκόσμια […]. Δεν παραπέμπω στην παράδοση, αλλά στις συνθήκες που γεννούν τα πράγματα, και αυτές δεν είναι μόνο η Ιστορία της Τέχνης ως διδασκαλία και πηγή τέχνης, αλλά το σύνολο των συνθηκών που αναδιαμορφώνουν τη διδασκαλία της τέχνης. Παράδειγμα είναι η ελληνική χαρακτική που διαμορφωμένη με τεχνικά, θεματικά και εικονογραφικά πρότυπα της εισαγόμενης χαρακτικής του 19ου αιώνα, απέκτησε τη δική της προσωπικότητα στις συνθήκες του πολέμου και του εμφυλίου και δημιούργησε πρωτότυπα πρότυπα. Ανάλογα είναι τα χαρακτηριστικά της ρωσικής πρωτοπορίας που αναδιαμόρφωσε τον μοντερνισμό σε νέες δικές της δομές οργάνωσης ως προς τις συνθήκες της ρωσικής επανάστασης.
Για τα Θεωρήματα κατέθεσα δύο προτάσεις. Η μία ήταν ότι σε αντίθεση προς την αναζήτηση αναπροσαρμογής στις εκάστοτε κυριαρχούσες –εδώ ή αλλού –καλλιτεχνικές εκφράσεις προτείνεται η εσωστρέφεια, να γνωρίσουμε ποιοι είμαστε, ανεξάρτητα από είδη ζωγραφικής, αντικείμενα, συμπεριφορές, κείμενα, λέξεις, οπτικές, κινητικές καταγραφές ή άλλες εκφράσεις που κυκλοφορούν οπουδήποτε. Η διατύπωση ενός προβλήματος και η λύση του είναι αντικείμενο της καλλιτεχνικής έκφρασης ως παραγωγής αναλύσεων και νέων προβλημάτων και νέων λύσεων. Η δεύτερη πρόταση ήταν ότι σε αυτή τη λογική προέχει η αναζήτηση απεξάρτησης από το πρότυπο της τέχνης και η επικέντρωση του καλλιτέχνη στο πρόβλημα που τον απασχολεί, στην ειδική λύση που δίνει. Η αισθητική είναι τα είδη των εκάστοτε διαφορετικών λύσεων που έδωσαν οι καλλιτέχνες σε προβλήματα που τους απασχόλησαν –η λογική είναι εξίσου πηγή αισθητικής.
Τα Θεωρήματα είναι το αποτέλεσμα του συλλογικού έργου επί δύο χρόνια του ΔΣ της ΑICA Ελλάς: Σταμάτης Σχιζάκης, Αρτεμις Ποταμιάνου, Φαίη Τζανετουλάκου, Σωζήτα Γκουντούνα –με τη συμβολή των μελών της AICA, Μπίας Παπαδοπούλου και Λίνας Τσίκουτα. Η πραγματοποίηση της έκθεσης στον κατάλληλο τόπο της, το Μουσείο, δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την ομόφωνη απόφαση της διευθύντριας του ΕΜΣΤ και του διοικητικού του συμβουλίου να τη στεγάσουν και να βοηθήσουν με κάθε τρόπο –οικονομικά και πρακτικά.

Οι προτάσεις για το μέλλον

Δύο προοπτικές των Θεωρημάτων είναι οι εξής. Η μία αφορά τη μελλοντική τους κατεύθυνση ως πειραματικού πεδίου αναλυτικής έρευνας των καλλιτεχνικών προτάσεων στο πλαίσιο της συντακτικής τους δομής, ως αλληλένδετων συλλογισμών, που παράγουν συλλογισμούς. Ηταν η έννοια του θέματος που πρότεινα για την έναρξη του θεσμού (Παραγωγικά και Αξιωματικά Συστήματα), χωρίς να προδικάζονται οι μελλοντικές προτάσεις συναδέλφων στα επόμενα Θεωρήματα. Η έννοια είναι η λειτουργία της καλλιτεχνικής πρότασης ως ανάληψης από την ίδια της δικής της προέλευσης και νέων προτάσεων των εκάστοτε νέων προελεύσεων. Η διήγηση αυτής της παραγωγής ήταν το προτεινόμενο θέμα της έκθεσης, με όλες τις παρεκκλίσεις –την ανασύσταση ή τη διακοπή της παραγωγής. Αντίστοιχες είναι και οι αξιωματικές προτάσεις ως εναρκτήριες δηλώσεις (αποφάνσεις, statements) και ως αυτονόητες ενάρξεις μιας νέας παραγωγής. Ηταν πρόταση παράβλεψης κατά το δυνατό των παραπομπών και των συνειρμών τους –δηλαδή της δικαίωσης μέσω τρίτων.

Η διεύρυνση της λειτουργίας των Θεωρημάτων είναι η άλλη προοπτική. Οταν παρέδωσα την πρόταση διατύπωσα την ευχή να παραμείνουν ως εθνικός θεσμός και ως έμβλημα της AICA στην ελληνική καλλιτεχνική σκηνή. Επίσης, να μην παραχωρηθούν σε δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα, αλλά να λειτουργήσουν ως το ανεξάρτητο βήμα της κριτικής. Αν μετά τα επόμενα δύο ή τρία Θεωρήματα (Theorimata) επιτευχθεί η διαμόρφωση μιας ισχυρής οργανωτικής και οικονομικής δομής, το άνοιγμα στο διεθνές θα είναι το επόμενο λογικό βήμα –να διεθνοποιηθούν, να ανοίξουν στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Δεν αρκεί να τρέχουμε πίσω από τους άλλους για να βρούμε θέση για τους έλληνες καλλιτέχνες. Θα βρουν τη θέση τους στο παγκόσμιο στερέωμα όταν θα έρχονται οι άλλοι εδώ, όταν η Ελλάδα θα είναι καλλιτεχνικός πόλος έλξης και υποδοχής του διεθνούς. Είναι δύσκολο να γίνει αλλά είναι λογικό, ούτε υπάρχει άλλη λύση –είναι μονόδρομος.

Οκ. Εμμανουήλ Μαυρομμάτης είναι ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πρόεδρος της AICA-Ελλάς.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ