Το πρωί της Κυριακής 29 Ιουλίου 904 πειρατικός, αραβικός στόλος με 54 πλοία και αρχηγό τον εξισλαμισμένο Λέοντα Τριπολίτη καταπλέει στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Τα τείχη της δεν θα την προστατέψουν. Ξύλινους πύργους θα στήσουν πάνω στα πλοία οι πειρατές και έπειτα από τριήμερη πολιορκία θα εισβάλουν στην πόλη. Επί είκοσι ημέρες λεηλατούν και σφάζουν και όταν φύγουν θα πάρουν μαζί τους πάνω από 20.000 ανθρώπους για να τους πουλήσουν σε σκλαβοπάζαρα της Συρίας. Δύο κόσμοι σε σύγκρουση ήταν για αιώνες το Βυζάντιο και οι Αραβες, με τους δεύτερους, βίαια επεκτατικούς, να επιχειρούν την κατάκτησή του αποκόπτοντας διαρκώς επαρχίες από τον κορμό της αυτοκρατορίας. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, που μια άλλη συνάντηση, ειρηνική αυτή τη φορά, έφερνε τους δύο πολιτισμούς σε επικοινωνία με οφέλη αμφίδρομα. Και είναι αυτό ακριβώς που επιδιώκει να αναδείξει η έκθεση «Βυζάντιο και Αραβες» που εγκαινιάζεται στις αρχές Οκτωβρίου στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, της πόλης που ήταν και είναι ένα μεγάλο σταυροδρόμι πολιτισμών. Ο κυριότερος χερσαίος δρόμος προς τα βάθη της Ανατολής ξεκινούσε από την Κωνσταντινούπολη και κατέληγε μέσω της πεδινής Κιλικίας στην Αντιόχεια, όπου διασταυρωνόταν με άλλους προς Χαλέπι, Βαγδάτη και ακόμη μακρύτερα, ενώ διά θαλάσσης τα πλοία ένωναν τα λιμάνια της Μεσογείου… Και καθώς η Ιστορία δεν γράφεται μόνο μέσα από τις πολεμικές αναμετρήσεις, οι περίοδοι ειρήνης ήταν αυτές που έφερναν τις εμπορικές επαφές και τις πολιτισμικές ανταλλαγές στους τομείς των γραμμάτων και της τέχνης. Πολυτελή αγαθά της Ανατολής, όπως υφάσματα, αρώματα, μπαχαρικά, κεραμικά και γυάλινα σκεύη, διακινούνταν μέσω των δρόμων του εμπορίου και μαζί όμως ιδέες, γνώσεις και άνθρωποι.
Νομίσματα, χειρόγραφα, κοσμήματα, αγγεία, σταθμία, εικόνες, μαρμάρινες ανάγλυφες πλάκες, 105 στο σύνολό τους αντικείμενα από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Βυζαντινό Μουσείο, το Νομισματικό και το Μουσείο Μπενάκη, έχουν επιλεγεί για την έκθεση, η οποία με επιμελητή τον αρχαιολόγο κ. Σταμάτη Χονδρογιάννη καλύπτει την περίοδο από τον 7ο αιώνα ως το 1453 με την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ουσιαστικά δύο είναι οι ενότητες με πολλά επί μέρους θέματα.
Στην πρώτη ενότητα τον λόγο έχουν τα πολεμικά γεγονότα: η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (674-678), η δεύτερη το 717, επίσης αποτυχημένη, χάρη στο «μυστικό» όπλο των Βυζαντινών, το υγρόν πυρ, η κατάκτηση της Κρήτης από ανδαλουσιανούς μουσουλμάνους του αραβικού χαλιφάτου της Κόρδοβας το 824. Και βέβαια οι μάχες από τον 9ο ως τον 11ο αιώνα στα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου, εκεί όπου οι βυζαντινοί ακρίτες, μόνιμη στρατιωτική δύναμη κυρίως ιππικού, και ανάμεσά τους ο θρυλικός Διγενής, προστατεύουν δύσβατα περάσματα και διακρίνονται για τη γενναιότητά τους.
Τα καλά που μπορεί να φέρει μια ειρηνική συνύπαρξη, ακόμη και αντίθετων κόσμων, παρατίθενται στη δεύτερη ενότητα. Το Ισλάμ θα προσαρμόσει στο Κοράνι θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, όπως οι Πρωτόπλαστοι, ο Ευαγγελισμός και η Δευτέρα Παρουσία. Τα πρώτα τους νομίσματα μιμούνται τα σύγχρονα βυζαντινά, απεικονίζουν άλλωστε τον βυζαντινό αυτοκράτορα και φέρουν χριστιανικά σύμβολα. Και ο Μέγας Αλέξανδρος θα περάσει στους προϊσλαμικούς μύθους και στη συνέχεια στην αραβοπερσική λογοτεχνία και την ισλαμική θρησκεία ως ο Ισκαντάρ Δουλ Καρνέιν (Αλέξανδρος με δύο κέρατα, αφού έτσι απεικονιζόταν στα αρχαία νομίσματα ως γιος του θεού ΑμμωναΔία).
Η μεγάλη άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών στο Βυζάντιο από τον 9ο ως τον 11ο αιώνα συμπίπτει με αντίστοιχη στον αραβικό κόσμο με επίκεντρο το Χαλιφάτο των Αββασιδών της Βαγδάτης και των Ομμεϋαδών της Κόρδοβας, όπου μεταφράζονται ελληνικά, αρχαία και βυζαντινά συγγράμματα φιλοσοφίας, μαθηματικών και ιατρικής. Οι Αραβες εξάλλου υιοθετούν τον αστρολάβο, τη δεκαδική αρίθμηση που βασίζεται σε εννέα ψηφία και στο μηδέν, αναπτύσσουν τα μαθηματικά, την άλγεβρα, τη γεωμετρία και ιδρύουν αστεροσκοπεία.
Με συστατικά στοιχεία την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό, τη χριστιανική θρησκεία και τη ρωμαϊκή, πολιτική ιδεολογία, το Βυζάντιο ακτινοβολούσε για αιώνες στους γύρω λαούς ως το σημαντικότερο κράτος της Μεσαιωνικής Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Οπως γίνεται πάντα, έτσι και το Βυζάντιο έδινε και έπαιρνε. Και αυτό είναι τελικά το πολυτιμότερο μήνυμα της έκθεσης.
Τα πρώτα μνημεία ισλαμικής αρχιτεκτονικής ήταν τζαμιά που αντέγραφαν τους βυζαντινούς ναούς τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στη διακόσμηση.
Οπως το οκταγωνικό Τέμενος του Βράχου στην Ιερουσαλήμ (691),το Μεγάλο Τέμενος της Δαμασκού (715) και το Τέμενος των Ομμεϋαδών στην Κόρδοβα (785).Αλλά και στη βυζαντινή γλυπτική ενσωματώνονται από τον 10ο αιώνα θέματα της αραβο-ισλαμικής παράδοσης όπως αλληλοσπαρασσόμενα ή αντικριστά ζώα,γρύπες,σφίγγες,φυτικός,γεωμετρικός διάκοσμος και κουφικές επιγραφές- η κουφική θεωρείται η κομψότερη από τις αραβικές γραφές -,οι ίδιες που χρησιμοποιούνται και από τους Βυζαντινούς ως διακοσμητικό στοιχείο σε αγγεία,είδη μικροτεχνίας,υφάσματα και χειρόγραφα.
Η αραβική μουσική,εξάλλου,διαμορφωμένη αρχικά ως τραγούδι των καραβανιών,με συνοδεία οργάνων όπως λαούτο και ταμπουρίνο,δέχεται καθοριστικές επιδράσεις από το Βυζάντιο και την Περσία και στο«Μεγάλο βιβλίο της μουσικής»το θεωρητικό σύστημα αποτελείται από 12 μελωδίες ή κλίμακες που αποδίδονται με σύμβολα παρόμοια με τα βυζαντινά.
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού (Λεωφ. Στρατού 2, Θεσσαλονίκη, τηλ.+30 2313 306400). «Βυζάντιο και Αραβες». Διάρκεια: αρχές Οκτωβρίου – 31 Ιανουαρίου.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
