Πρόσφυγες, μετανάστες, απάτριδες

HANNAH ARENDT, GIORGIO AGAMBEN, ENZO TRAVERSO
Εμείς οι πρόσφυγες. Τρία κείμενα
Μετάφραση Κώστας Δεσποινιάδης, Ακης Γαβριηλίδης, Νίκος Κούρκουλος.
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,2015
σελ. 120, τιμή 10,65 ευρώ

Οι εικόνες των προσφύγων στον Κεντρικό Σιδηροδρομικό Σταθμό της Βουδαπέστης σε αναμονή τρένου προς τη Γερμανία θυμίζουν άλλες εποχές. Καθώς οι μεταναστευτικές ροές αναδεικνύονται στο μείζον ευρωπαϊκό πρόβλημα ανθρωπιστικού χαρακτήρα, πολιτικής βούλησης και ιδεολογικής αντιπαράθεσης Αριστεράς και Δεξιάς που σκέπασε προσωρινά η ελληνική κρίση, ο μετανάστης, ο πρόσφυγας, ο άπατρις αποβαίνει σύμβολο κρίσης και αναζήτησης αξιών συνδέοντας το σήμερα με ορισμένες από τις τραγικότερες εμπειρίες του 20ού αιώνα. Στο «Εμείς οι πρόσφυγες» τη διασύνδεση κάνουν η Χάνα Αρεντ, ο Τζιόρτζιο Αγκάμπεν και ο Εντσο Τραβέρσο, τρεις πολύ διαφορετικοί αλλά εξίσου αξιοπρόσεκτοι διανοούμενοι, με τρία δοκίμια γραμμένα σε ανάπτυγμα επτά δεκαετιών, το 1943, το 1993 και το 2012 αντίστοιχα.

Το κείμενο της Αρεντ αποτελεί κριτική αποτίμηση της ανθρώπινης κατάστασης των Εβραίων που διέφυγαν από τη ναζιστική Γερμανία. Περιγράφει με θυμωμένη και οξεία γραφίδα ανθρώπους ανέστιους που επιχειρούν να ενσωματωθούν στο νέο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο υιοθετώντας δάνεια στοιχεία ταυτότητας, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν την εχθρική στάση των γηγενών, συχνά μάλιστα και την καχυποψία των Εβραίων της χώρας υποδοχής τους. Η απώλεια της πρότερης κοινότητας και η ταυτόχρονη εκ μέρους τους άρνηση της εβραϊκότητας τους εκθέτει στη μοίρα των ανθρώπινων όντων που «δεν είναι τίποτε άλλο από σκέτα ανθρώπινα όντα» –πλάσματα χωρίς διαβατήρια και τις λοιπές απαραίτητες προς επιβίωση ιδιότητες. Για την Αρεντ μόνο μια στάση «συνειδητού παρία» μπορεί να αποκαταστήσει τουλάχιστον μια ρεαλιστική ματιά στην πραγματικότητα.

Ο Τζιόρτζιο Αγκάμπεν με αφετηρία τις διαπιστώσεις της Αρεντ ανάγει τον σύγχρονο πρόσφυγα σε εμβληματική εικόνα ενός δυστοπικού παρόντος παρακμής του έθνους-κράτους. Η μορφή του αποκτά τεράστιες συμβολικές διαστάσεις, «είναι ίσως η μόνη φιγούρα του λαού που μπορούμε να φανταστούμε στις μέρες μας (…), είναι η μόνη κατηγορία στην οποία είναι δυνατό σήμερα να διαβλέψουμε τις μορφές και τα όρια μιας πολιτικής κοινότητας που θα έρθει». Το φαινόμενο της παράνομης μετανάστευσης (τα 20 εκατ. πρόσφυγες που αναμένονταν τότε από τη μετακομμουνιστική Κεντρική Ευρώπη) δημιουργεί «μια μάζα μη πολιτών που διαμένουν μόνιμα και που ούτε μπορούν ούτε θέλουν να πολιτογραφηθούν ή να επαναπατριστούν». Οι νέοι αυτοί «μέτοικοι» αθροίζονται στους δυνάμει «μέτοικους», πρώην πολίτες και νυν αναχωρητές από την πολιτική τους συμμετοχή στις χώρες της Δύσης, τη θεραπεία της οποίας βλέπει ο Αγκάμπεν, αντί σε μια «ανέφικτη Ευρώπη των Εθνών, η καταστροφή της οποίας διαβλέπεται σύντομα», στη μετατροπή της σε ένα είδος εξωεδαφικής κοινότητας βασισμένης στο «refugium» του ατόμου, όχι στο «ius» του πολίτη.

Την καθαρότητα του βλέμματος του εκπατρισμένου διανοουμένου ως «συνειδητού παρία» επικαλείται ο Εντσο Τραβέρσο: ο Ερνστ Καντόροβιτς ή ο Αρνάλντο Μομιλιάνο αναθεώρησαν κριτικά την προηγούμενη ιστορική και πολιτική τους οπτική όταν υπέστησαν την έξωση από τη χώρα τους, ο Βίκτορ Σερζ, η Χάνα Αρεντ ή ο Γκύντερ Αντερς αναγνώρισαν νωρίτερα από όλους την ειδοποιό βία των γκουλάγκ, του Αουσβιτς, της Χιροσίμα. Ελεύθεροι κοινωνικών, πολιτικών, πολιτισμικών, ψυχολογικών περιορισμών του περιβάλλοντος, έβλεπαν τα πράγματα αντικομφορμιστικά, στην οικουμενική τους διάσταση, υπό το πρίσμα της «αντίστιξης» του Εντουαρντ Σαΐντ. Παράλληλα, στο ταξίδι των εννοιών σε παρόμοιες κουλτούρες, στην πρόσληψη της «Παρακμής της Δύσης» του Οσβαλντ Σπένγκλερ από τον εβραίο εξόριστο Τέοντορ Αντόρνο και τον μαρξιστή εκπρόσωπο της «μαύρης διασποράς» της Καραϊβικής Σ. Λ. Ρ. Τζέιμς, για παράδειγμα, ο Τραβέρσο αναγνωρίζει τη «γενετική διαδικασία των νέων ιδεών» στους κόλπους των εξόριστων, ολοκληρώνοντας την εσωτερική συνομιλία τριών δοκιμίων που λειτουργούν ως ένα παλίμψηστο δημιουργικού στοχασμού.