Ο «χρησμός» της πεταλούδας

Οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν πως ήταν οι ψυχές των νεκρών, οι Μεξικανοί πως συμβόλιζαν τη φωτιά, τον θάνατο, τους πολεμιστές, τους ταξιδιώτες. Οι Ινδιάνοι με τη σειρά τους ένιωθαν πως τα όνειρα έρχονται στον ύπνο με τη μορφή τους. Από την άσχημη κάμπια στη μεταιχμιακή χρυσαλλίδα και τελικά στο πανέμορφο έντομο με τα πολύχρωμα φτερά, τα στάδια δημιουργίας της πεταλούδας συμβόλιζαν διαχρονικά κατά κύριο λόγο την αναγέννηση, την ευτυχία, τη χάρη. «Λίγα κοσμήματα στη χλόη. Λίγα διαμάντια στο σκοτάδι. Μα η πεταλούδα που νύκτωρ εγεννήθη μάς αναγγέλλει την αυγή, σφαδάζουσα στο ράμφος της πρωίας» έγραφε ο Ανδρέας Εμπειρίκος στο ποίημά του «Ο Πλόκαμος της Αλταμίρας» (1936-37) συνοψίζοντας τη γοητεία των συμβολισμών σε κάθε φάση της πορείας της ζωής της. Τη βρίσκουμε βέβαια και στην τέχνη, φορτισμένη με συμβολισμούς που συνδέονται με την ελευθερία, τη μεταμόρφωση και τη ζωή την ίδια.

Μια σειρά από πίνακες με πεταλούδες ζωγράφισε ο Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853-1890) μεταξύ 1889 και 1890, όταν δηλαδή βρισκόταν στην Αρλ. Το ενδιαφέρον του για τις πεταλούδες πήγαζε από το προφανές: τη συμβολική δύναμη της μεταμόρφωσης της κάμπιας. Για τον Βαν Γκογκ αυτό το μικρό έντομο αντιπροσώπευε όλη την ελπίδα της αλλαγής. Σε ένα γράμμα προς την αδελφή του, Βιλ, έγραφε για παράδειγμα ότι «όπως μια προνύμφη τρώει ρίζες αγνοώντας την επικείμενη διαδικασία που θα τη μεταμορφώσει σε σκαθάρι, έτσι κι εμείς δεν έχουμε επίγνωση των δυνατοτήτων που έχουμε για μεταμόρφωση». Οσον αφορά δε στις «πεταλούδες της νύχτας», τις ιερόδουλες τις οποίες συναντούσε στους οίκους ανοχής, αναρωτιόταν τι ήταν εκείνο που είχε οδηγήσει αυτές τις γυναίκες σε μια τόσο υποβαθμισμένη ζωή. «Ψάχνει, ψάχνει, ψάχνει, ξέρει άραγε τι είναι αυτό που ψάχνει; Μπορεί άραγε να μεταμορφωθεί μια μέρα από προνύμφη σε πεταλούδα;» αναρωτιόταν σχετικά. Αυτό πρέπει να ήταν το σκεπτικό πίσω από την κίνησή του να φιλοξενήσει στο σπίτι του μια έγκυο ιερόδουλη μαζί με την κόρη της στη Χάγη το 1882.

Περίπου την ίδια εποχή ο γάλλος συμβολιστής ζωγράφος Οντιλόν Ρεντόν (1840-1916) ζωγράφιζε χρησιμοποιώντας σχεδόν αποκλειστικά την παλέτα του άσπρου και του μαύρου, αλλά στην πορεία άρχισε να επικεντρώνει την προσοχή του στα παστέλ και στα αισθησιακά χρώματα επηρεασμένος και από τη φιλία του με τον Πολ Γκoγκέν. Σε πολλά από αυτά τα έργα με χρώμα έκανε πρωταγωνιστές τα μικρά, ταπεινά στοιχεία της φύσης όπως τα κοχύλια, τα λουλούδια και τις πεταλούδες, σε συνθέσεις τις οποίες ζωγράφιζε με μια πρωτόγνωρη ένταση. Ως εκπρόσωπος του συμβολισμού, ο Ρεντόν πίστευε ότι η τέχνη μπορούσε να ξεπεράσει την καθημερινότητα και να κατευθύνει τον νου προς έναν ανώτερο, υπέροχο κόσμο. Οπως έλεγε στις αρχές του 20ού αιώνα: «Η ζωγραφική συνίσταται στη χρήση μιας ιδιαίτερης, έμφυτης αίσθησης, για τη σύνθεση μιας όμορφης πράξης. Ο ζωγράφος μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμα της φύσης: να δημιουργεί διαμάντια, χρυσό, ζαφείρια, αχάτες, πολύτιμα μέταλλα, μετάξι, σάρκα: είναι ένα δώρο απολαυστικού αισθησιασμού».

Από τον Νταλί στον Χιρστ

O Σαλβαδόρ Νταλί (1904-1989), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σουρεαλισμού αλλά και ένας από τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες του 20ού αιώνα, χρησιμοποιούσε βέβαια συμβολικά στοιχεία στη δουλειά του, καθώς είχε εμμονή με τα υβριδικά όντα και τις οπτικές ψευδαισθήσεις. Αναμενόμενα, στους ονειρικούς του πίνακες, οι οποίοι αποτελούσαν μια διερεύνηση του χαοτικού και φευγαλέου υποσυνειδήτου, συχνά ζωγράφιζε χρυσαλλίδες και πεταλούδες. Οπως και οι υπόλοιποι ζωγράφοι έτσι και εκείνος πίστευε στη μεταμορφωτική δύναμη της πεταλούδας, στον συμβολισμό της αλλαγής και της δυνατότητας μετατροπής των όντων σε κάτι διαφορετικό από την αρχική τους υπόσταση. Η δική του συλλογή από έργα με πεταλούδες ήταν μεγάλη και περιλάμβανε ελαιογραφίες ως επί το πλείστον, όπως τον πίνακα «Landscape with Βutterflies» (1956) αλλά και μια ευχετήρια κάρτα για λογαριασμό της εταιρείας Hallmark. Στον δε πίνακα με τίτλο «Venus Butterfly» (1947), στο σώμα της πεταλούδας είχε ζωγραφίσει μια λεπτομέρεια του πίνακα «Η Γέννηση της Αφροδίτης» του Σάντρο Μποτιτσέλι για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία για τη σύνδεση των εντόμων αυτών με την ανυπέρβλητη ομορφιά.

Ο Ντάμιεν Χιρστ, το πάλαι ποτέ φοβερό παιδί των Νέων Βρετανών Καλλιτεχνών (Young British Artists) που μεγάλωσε για να γίνει ένας από τους πιο πλούσιους εικαστικούς παγκοσμίως, έχει επίσης εμμονή με τις πεταλούδες. Εκείνος βέβαια ερμηνεύει τη μεταμόρφωση ως μια μεταφορά για τον θάνατο – ας μην ξεχνάμε ότι οι αρχαίοι Ελληνες έλεγαν τη χρυσαλλίδα «νεκύδαλλο», που σημαίνει περίβλημα νεκρού – αλλά και για την αναγέννηση, την επιθυμία, τον πόνο, όπως και την ιδιοσυγκρασιακή ομορφιά. Eξάλλου, κάθε μία πεταλούδα γεννιέται με το δικό της, μοναδικό μοτίβο, ακριβώς όπως εμείς οι άνθρωποι διαθέτουμε την προσωπική σφραγίδα μοναδικότητας. Μάλιστα, το ντεμπούτο του με αυτό το μοτίβο το έκανε όταν ήταν μόλις 26 ετών, στην πρώτη του ατομική έκθεση στο Λονδίνο με τη φιλόδοξη εγκατάσταση «Ιn and Out of Love (White Paintings and Live Butterflies)» (1991). Στο ισόγειο της Woodstock Street Gallery είχε δημιουργήσει ένα τεχνητό περιβάλλον για να φιλοξενηθούν και να επωαστούν όλες οι φάσεις δημιουργίας των πεταλούδων, συμπεριλαμβανομένου και του θανάτου τους. Στο δε υπόγειο της γκαλερί, ο Χιρστ είχε παρουσιάσει οκτώ πίνακες σε παστέλ χρώματα με νεκρές πεταλούδες στην επιφάνειά τους. Εχουν περάσει δεκαετίες από τότε αλλά παραμένει γοητευμένος από αυτά τα έντομα της τάξης των λεπιδοπτέρων. Δημιουργεί ψυχεδελικές, καλειδοσκοπικές συνθέσεις με τα φτερά τους, τις οποίες μετατρέπει ακόμη και σε τζάμια βιτρό μέσα σε καθεδρικούς ναούς, ενώ τις έχει παρουσιάσει σε τακτοποιημένες σειρές για τις προθήκες εντομολογίας του. Στη σειρά «Entomology Cabinets and Paintings» οι πεταλούδες αναμειγνύονται με δεκάδες άλλα έντομα και αράχνες που αντιπροσωπεύουν με τη σειρά τους την ευθραυστότητα της ζωής, ενώ διατηρούν την ομορφιά τους ακόμα και όταν είναι πλέον άψυχα. Το shock value ή η επίκληση στις επιθυμίες του συλλογικού ασυνειδήτου είναι βέβαια ένας καθοριστικός παράγοντας στις εκάστοτε επιλογές του προβοκάτορα Χιρστ: «Πρέπει να βρίσκεις καθολικά ερείσματα για τα έργα σου. Ολοι φοβούνται τους καρχαρίες, όλοι αγαπούν τις πεταλούδες».