Στις 11 Δεκεμβρίου το Βατικανό εγκαινίασε, με την καθιερωμένη χριστουγεννιάτικη ομιλία του Πάπα Φραγκίσκου, την εκθαμβωτική φάτνη του, ακολουθώντας μια μακραίωνη παράδοση του κρατιδίου, «μήτρα» της οποίας υπήρξε ούτως ή άλλως η Καθολική Εκκλησία – στον Αγιο Φραγκίσκο της Ασίζης αποδίδεται η πρώτη ζωντανή φάτνη το 1223.

Τρεις ημέρες νωρίτερα, στις 8 του Δεκέμβρη, στην άλλη μεριά του Ατλαντικού, στο Τολέδο των ΗΠΑ, μια ταπεινότερη, κιτς δισδιάστατη φάτνη αποκαθηλωνόταν θορυβωδώς, αποκαλύπτοντας τον «πόλεμο της φάτνης» που σοβεί στο χριστιανικό δυτικό σύμπαν. Είχε τοποθετηθεί στον πυροσβεστικό σταθμό της πόλης, όπως συμβαίνει απαρέγκλιτα εδώ και 20 χρόνια. Και αποκαθηλώθηκε εν ριπή οφθαλμού μετά την καταγγελία του μεγαλύτερου εθνικού αμερικανικού οργανισμού υπέρ των θέσεων των μη θεϊστών Freedom From Religion Foundation (FFRF).

«Οι σκηνές της Γέννησης σε δημόσια περιουσία είναι περιττές, ακατάλληλες και διχαστικές. Η πόλη δεν τηρεί τη θρησκευτική ουδετερότητα» ανέφερε η επιστολή-καταπέλτης του FFRF.

Διχάζει πλέον τη Δύση

Στον δήμο είχε διαμαρτυρηθεί τηλεφωνικώς και ο ιδρυτής των Αθεϊστών της Ανατολικής Αϊοβα Τζάστιν Σκοτ. Με τη φάτνη, κατήγγειλε, «παραβιάζεται το αμερικανικό Σύνταγμα περί ανεξιθρησκίας» και αντιπρότεινε στη θέση της να τοποθετηθούν «εικόνες που απεικονίζουν τον Αγιο Βασίλη».

Ο «εμφύλιος» της φάτνης έχει παρελθόν στις ΗΠΑ, φτάνοντας μέχρι και το Ανώτατο Δικαστήριο, ήδη το 1989, οπότε η φάτνη που τοποθετήθηκε στο Πίτσμπουργκ κρίθηκε δικαστικώς «αντισυνταγματική» λόγω της επιγραφής «Δόξα στον Θεό για τη γέννηση του Ιησού Χριστού». Ωστόσο, οι δικαστές έκριναν ότι «δεν αποτελούν συνταγματική παραβίαση» όλοι οι θρησκευτικοί εορτασμοί σε κρατική περιουσία.

Η σύγκρουση μεταξύ λαϊκών (εκκοσμικευμένων) πολιτών-ακτιβιστών, οι οποίοι εναντιώνονται σθεναρά κατά κάθε μορφής θρησκευτικών συμβόλων σε δημόσιους χώρους και σε εκείνους που υπερασπίζονται τη δημόσια παρουσία χριστιανικών συμβόλων και παραδόσεων, έχει καταλήξει και επί ευρωπαϊκού εδάφους στα δικαστήρια, με επίδικο την ανεξιθρησκία, τη διαφορετικότητα, τη συμπερίληψη. Η φάτνη διχάζει πλέον τη Δύση σταθερά, ως πεδίο ιδεολογικών, πολιτικών, πολιτισμικών και αισθητικών μαχών, όπου σιγά-σιγά – όπως και στην ελληνική επικράτεια – το έθιμό της υποχωρεί υπέρ των δημοφιλέστερων, εμπορικότερων μορφών του Αϊ-Βασίλη και των ταράνδων, τόσο σε δημόσιους όσο και σε εμπορικούς, αλλά και ιδιωτικούς στολισμούς.

Αντικρουόμενες αποφάσεις

Το 2016, η παρουσία της φάτνης στο δημαρχείο του Holsbeek, πόλη κοντά στις Βρυξέλλες, ενόχλησε τόσο που τελικά αφαιρέθηκε υπό την πίεση ακτιβιστών. Στη Γαλλία, όπου η ανεξιθρησκία είναι ενσωματωμένη στο Σύνταγμα, η συζήτηση για το αν θα έπρεπε να απαγορευθούν οι φάτνες σε δημόσιους χώρους φτάνοντας στο δικαστήριο είχε αποφάσεις αναπάντεχα αντικρουόμενες. Το 2010 το Διοικητικό Δικαστήριο της Αμιένης έκρινε πάντως, σε πρώτο στάδιο, ότι η φάτνη σε μια δημόσια πλατεία ήταν «παράνομη».

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αφήνει πάντως, εξηγεί στο «Βήμα» ο υποψήφιος διδάκτωρ στη Νομική Σχολή της Σορβόννης Αλέξανδρος Καλογήρου, «ένα σημαντικό περιθώριο εκτίμησης στα κράτη-μέρη στη Σύμβαση όσον αφορά τα θρησκευτικά σύμβολα, όπως η φάτνη. Ελλείψει consensus μεταξύ των κρατών-μερών στη Σύμβαση (από την επικρατούσα θρησκεία του άρθρου 3 του ελληνικού Συντάγματος μέχρι το κοσμικό κράτος της Γαλλίας), θεωρώ πως το ΕΔΔΑ δεν θα έθετε κατ’ αρχήν ζήτημα παραβίασης της Σύμβασης για τη φάτνη. Εξαίρεση θα μπορούσε να υπάρξει αν σε συγκεκριμένη περίπτωση (γιατί το ΕΔΔΑ κρίνει ad hoc) υπήρχαν έντονες επιβαρυντικές περιστάσεις, όπως π.χ. φάτνη στο κέντρο μιας θρησκευτικής μειονότητας».

Ο Χριστός σταμάτησε στην Ομόνοια;

Στην Ελλάδα τι συμβαίνει; Η φάτνη, παρότι υποχωρεί από τη δημόσια σφαίρα, δεν έχει χωρίσει τον πληθυσμό σε στρατόπεδα, ούτε έχει φτάσει ως τις δικαστικές αίθουσες. «Ο,τι λαμβάνει χώρα στη Δυτική Ευρώπη ως πραγματική αρένα ταυτοτήτων και πολιτισμικών αξιών, σχεδόν «ψυχρός» πολιτικός εμφύλιος, στην Ελλάδα επαναλαμβάνεται σαν φάρσα» λέει από την πλευρά του στο «Βήμα» ο δρ Θεολογίας και Πολιτικής Επιστήμης και ερευνητικός εταίρος στο Πανεπιστήμιο UCL για ζητήματα Κοινωνικοπολιτικής της Θρησκείας Σωτήρης Μητραλέξης.

«Στην Ελλάδα ούτε οι φάτνες είναι ιδιαζόντως παραδοσιακές ή εκκλησιαστικές, αλλά μάλλον δυτικοευρωπαϊκές, ούτε είχαμε φαινόμενα απαίτησης από αλλοθρήσκους ενός «θρησκευτικά αποστειρωμένου» δημόσιου χώρου ή δικαστική προσφυγή για προσβολή και διάκριση εναντίον τους λόγω θρησκευτικών συμβόλων» προσθέτει.

«Οπότε μια ελληνική «μάχη της φάτνης» θα ήταν και από τις δυο μεριές απλώς μια μεταφύτευση συμπτωμάτων ερήμην των αιτίων τους, μέχρι στιγμής τουλάχιστον» συμπεραίνει ο ειδικός.

Στην Αθήνα, η τελευταία χρονιά που τοποθετήθηκε φάτνη στην πλατεία Ομονοίας από τον δήμο ήταν τα πρώτα έτη της δημαρχίας Καμίνη. Εκτοτε δεν επανεμφανίστηκε. «Δεν υπήρχε σταθερά φάτνη στην Ομόνοια. Πλέον έχει εξοβελιστεί εντελώς» διαπιστώνει μιλώντας στο «Βήμα» ο Θ. Μ., εργαζόμενος εδώ και τρεις δεκαετίες σε επιχείρηση εστίασης στην οδό Κοτοπούλη. «Οπως ζητούν ελευθερία της μπούρκας, ζητούμε κι εμείς το δικαίωμα να γιορτάσουμε με τα σύμβολά μας» προσθέτει.

«Ουσιαστικά, την τελευταία δεκαετία debate για τη φάτνη δεν έγινε στον Δήμο Αθηναίων. Δεν ετέθη ούτε το ζήτημα των αλλοθρήσκων, γιατί δεν υπήρξε» εξηγεί συνεργάτιδα των δύο τελευταίων δημάρχων στην Αθήνα. «Από το 2012, που κατακλέψανε τη φάτνη στην Ομόνοια και δυσκολευτήκαμε να ανακτήσουμε από τον προμηθευτή τα κλεμμένα, δεν ξανασυζητήσαμε στον δήμο για φάτνη. Δεν ξέρω αν αυτό σχετίζεται και με τη διεθνή αισθητική των εορτών, που πλέον κρίνει τη φάτνη παρωχημένη» συνεχίζει.

«Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν τοποθετεί φάτνες μέσα σε ναούς. Οι δήμοι τις τοποθετούν στις πλατείες. Είναι καλοδεχούμενες. Πλέον το έθιμο υποχωρεί πονηρώς με το άλλοθι «η φάτνη διχάζει«» παρατηρεί στο «Βήμα» ιερέας ενορίας της Αττικής, που χαρακτηρίζει «καθοδηγούμενο» το ότι ένας στους πέντε Βρετανούς δεν γνωρίζει τι εορτάζουμε τα Χριστούγεννα (βάσει γκάλοπ του 2017), και βάσει έρευνας, το 2018, του Scottish Catholic Observer «μόλις τέσσερα εμπορικά κέντρα από τα 26 σε όλη τη Σκωτία» στόλιζαν φάτνη.

Η Περιφέρεια Αττικής, πάντως, και εφέτος επίκεντρο του χριστουγεννιάτικου στολισμού στο Πεδίον του Αρεως έχει τη φάτνη. «Δεν διανοηθήκαμε ότι μπορεί να εξαιρεθεί από τον στολισμό μας. Θεωρούμε ότι η φάτνη πατάει στην παράδοση, η οποία πρέπει να τηρείται. Επιπλέον θεωρούμε ότι συγκινεί τα παιδιά» μας λέει ο αντιπεριφερειάρχης Πολιτισμού Βασίλης Γιαννακόπουλος, ο οποίος και ως δήμαρχος Αγίας Παρασκευής πάντα τοποθετούσε φάτνη στην κεντρική πλατεία της.

Και ο Δήμος Θεσσαλονίκης επίσης «τιμάει το έθιμο» από την ώρα που ανέλαβε δήμαρχος ο Κωνσταντίνος Ζέρβας, σύμφωνα με τον σύμβουλό του Γιώργο Γονιάδη. «Φτιάχνουμε έξι φάτνες, δισδιάστατου σχεδιασμού, που τις τοποθετούμε στην κεντρική πλατεία Αριστοτέλους και σε πλατείες πλησίον ναού σε καθεμία από τις κοινότητες. Στοχεύουμε στη μετάδοση του μηνύματος, της γέννησης του Χριστού. Χριστούγεννα χωρίς φάτνη δεν μπορούν να γίνουν» υποστηρίζει.

Ο Δήμος Βόλου θεωρεί εαυτόν «πρωτοπόρο», καθώς «εδώ και 8 χρόνια στολίζουμε τα Χριστούγεννα φάτνες με ζωντανά ζωάκια. Προηγουμένως δεν υπήρχαν καν φάτνες» αναφέρει στο «Βήμα» ο υπεύθυνος γραφείου Τύπου του δήμου Γιώργος Πολίτσης.

Ο στολισμός του Πειραιά

Στον Πειραιά, στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας τοποθετήθηκε η πρώτη φάτνη των εορτών. Ακολούθησαν έξι ακόμη. «Δεν έχουμε τοποθετήσει στο Δημοτικό Θέατρο φάτνη, γιατί το δέντρο είναι μεγάλο και δεν χωρούσε, αλλά ο δήμος έβαλε επτά φάτνες τιμώντας το έθιμο και τις εορτές. Δεν διανοηθήκαμε να μην έχουμε φάτνες και εφέτος» σχολιάζει υπάλληλος του δήμου.

«Χωρίς να μπερδευόμαστε με τα ξενόφερτα debates και τους μετρητές ευσέβειας και χριστιανοσύνης, εμείς βάλαμε τη φάτνη μας στην πλατεία Ευαγγελιστρίας, γιατί αρέσει στα παιδιά να βλέπουν στις γιορτές τη γέννηση του Χριστούλη» σχολιάζει στο «Βήμα» ο δήμαρχος Περιστερίου Ανδρέας Παχατουρίδης.

«Οι φάτνες έχουν υποχωρήσει γιατί είναι ντεμοντέ, όπως λένε» αναφέρει υπεύθυνος στο κατάστημα πώλησης φατνών εξωτερικού χώρου Δελφινάκια, που έχει εγκαταστήσει τρεις φάτνες στους Δήμους Παλλήνης, Σαλαμίνας και Κηφισιάς. «Παραμένουν της μόδας» επιμένει ο συνομιλητής μας.

«Οι φάτνες ξεκάθαρα ατόνησαν γιατί η αισθητική τους είναι ξεπερασμένη, άλλου αιώνα» διαφωνεί ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije University Amsterdam Δημήτρης Δαλάκογλου.

«Στην Ελλάδα ακόμη δεν έχει γίνει και τόσο αισθητή σε κάποιες περιοχές η σταδιακή εγκατάλειψη της φάτνης λόγω του ισχυρού ρόλου που διαδραματίζει η Εκκλησία στη δημόσια ζωή» εξηγεί απο την πλευρά του οσύμβουλος πολιτικής και εταιρικής επικοινωνίας Ιωσήφ Χαλαβαζής. «Ωστόσο το φαινόμενο μπορεί να ερμηνευτεί ως συνέπεια μιας τάσης συμπερίληψης και του μετασχηματισμού των κοινωνιών μας που πλέον περιλαμβάνουν και άτομα από μη χριστιανικές κουλτούρες».