Λεξικό Ακαδημίας Αθηνών: Πολύχρωμο μωσαϊκό της Γλώσσας μας

Το Λεξικό είναι  η ζωντανή διαιώνιση του είναι μας

Pablo Neruda

«Το Βήμα» και «Τα Νέα» παρέχουν εδώ και εκατόν ένα χρόνια πολύτιμες υπηρεσίες στην παιδεία, στη γλώσσα και στον πολιτισμό. Το ανεκτίμητης αξίας σώμα κειμένων των δύο εμβληματικών εφημερίδων διατίθεται από το 2022 δωρεάν σε επιστημονικά ιδρύματα και ερευνητές, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και το αξιοποιούν πολλαπλώς η Ακαδημία Αθηνών και το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας.

Από την ερχόμενη Κυριακή 3 Σεπτεμβρίου «Το Βήμα» προσφέρει δωρεάν στο αναγνωστικό κοινό το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών σε 8 καλαίσθητους τόμους οι οποίοι εμπεριέχουν 75.000 λήμματα και σταθερές λεξικές συνάψεις. Πρόκειται για ένα πολύχρωμο μωσαϊκό της σημερινής γλώσσας, η ζωντάνια και εκφραστική πληρότητα της οποίας αποτυπώνεται με σχεδόν 3 εκατομμύρια λέξεις-ψηφίδες.

Βασικός στόχος υπήρξε από το ένα μέρος η ανάδειξη του λεξιλογικού πλούτου της Νεοελληνικής και από το άλλο η παροχή όλων των απαραίτητων πληροφοριών για την κατάκτησή της από φυσικούς ομιλητές και την εκμάθησή της από ξένους έτσι ώστε να είναι σε θέση να κατανοούν πλήρως και να παράγουν με την απαραίτητη ποιότητα λόγου γραπτά και προφορικά κείμενα, τα οποία καλύπτουν ποικίλες επικοινωνιακές ανάγκες. Πόσοι, άραγε, γνωρίζουν τι σημαίνουν οι λέξεις αναρή, βαριατρική, γουανίνη, εγκαλλώπισμα, κίβι, μετενέργεια, πολέντα, σκαλάθυρμα, χρωματίνη, ωτία; Γι’ αυτό χρειαζόμαστε όλοι, ιδιαίτερα οι μαθητές, οι δάσκαλοι και οι καθηγητές όλων των ειδικοτήτων, και όχι μόνο οι φιλόλογοι, δύο με τρία διαφορετικά λεξικά, να κρίνουμε, να συγκρίνουμε και να κάνουμε τις δικές μας επιλογές.

Η πρόκληση των νεολογισμών

Η βασικότερη καινοτομία του Χρηστικού Λεξικού είναι ότι η κατάρτιση του λημματολογίου έγινε με αξιοποίηση εκτενών έντυπων και ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων και μηχανών αναζήτησης, ξεκινώντας από μηδενική βάση. Ο λεξιλογικός πλούτος της Νεοελληνικής αποτυπώνεται με την αναλυτική παρουσίαση 5.000 νεολογισμών που βρήκαν πρώτη φορά τη θέση τους σε νεοελληνικό λεξικό. Περισσότερες από 80 λέξεις αναπτύσσονται ως κανονικά λήμματα με πρώτο συνθετικό το μόρφημα ενδο-, όπως ενδοσχολική επιμόρφωση, ενδοοικογενειακή βία.

Η έκρηξη των επιστημών αντικατοπτρίζεται στο Χρηστικό Λεξικό στο οποίο λημματογραφείται μεγάλος αριθμός επιστημονικών κλάδων. Συχνά πρόκειται για διεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως δείχνουν οι συγκεντρωτικοί όροι βιοεπιστήμες και νανοεπιστήμες (ιατρική, βιολογία, επιστήμη των υλικών, μηχανολογία, φαρμακευτική, φυσική, χημεία). Εχουν προστεθεί εκατοντάδες όροι για την ευαισθητοποίηση του κόσμου σε περιβαλλοντολογικά και κοινωνικά θέματα. Βαρύτητα δίνεται στις ευαίσθητες ομάδες του πληθυσμού, όπως δείχνουν τα λήμματα άμπερ αλέρτ, αγγλικός νεολογισμός του 1996, και σίλβερ αλέρτ, νεολογισμός του 2005.

Στο Χρηστικό Λεξικό καταγράφεται αντιπροσωπευτικό δείγμα της γλώσσας των νέων και διαλεκτικών λέξεων. Από την Κρήτη είναι γνωστός ο πεντοζάλης και από την Κύπρο το χαλούμι. Μέσω Κύπρου έγιναν ευρύτατα γνωστές οι λέξεις αθλητοπρέπεια και αιτητής. Ποντιακά είναι τα ωτία «τηγανητό γλύκισμα σε σχήμα αυτιού».

Διπλή ορθογράφηση και λεξικές συνάψεις

Η Ακαδημία Αθηνών αποδέχεται διπλές ορθογραφήσεις, π.χ. κτίριο και κτήριο, ορθοπαιδικός και ορθοπεδικός, με προτίμηση στον τύπο που εμφανίζεται πρώτος. Ανάλογη πρακτική ακολουθούν τα περίφημα λεξικά Duden και Le Petit Robert. Γενικά επικρατεί η απλοποιημένη ορθογραφία (μαμά και όχι μαμμά), ενώ το ετυμολογικό κριτήριο δεν ισχύει σε πολλές περιπτώσεις. Ποιος γράφει σήμερα τις ετυμολογικά «ορθές» ορθογραφήσεις αγώρι και ωμμορφιά;

Υπάρχουν, επίσης, εξίσου ορθές διπλές ετυμολογήσεις: Η ακριβέστερη ετυμολογία του επιθέτου παραολυμπιακός είναι: < αγγλ. Paralympics < para(plegic) + (O)lympics, 1953 και αγγλ. para(llel) + (O)lympics, 1976.

Πρώτη φορά σε νεοελληνικό λεξικό αναγράφεται η επιστημονική ονομασία ζώων και φυτών, καταγράφονται οι περισσότεροι χημικοί τύποι ενώσεων, όπως μανιτόλη (C₆H₁₄O₆), και παρατίθεται η χρονολογία πρώτης εμφάνισης πολλών ξένων λέξεων: αυτοκατηγορία < γαλλ. autoaccusation, 1900, σουντόκου < αγγλ. sudoku, 2000.

Η συστηματική καταγραφή των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων έφερε στην επιφάνεια πλήθος μεταφραστικών δανείων, κυρίως από την Αγγλική. Καταγράφονται πενήντα από τα εκατό είδη τουρισμού, όπως: αθλητικός, αναπαραγωγικός, αρχαιολογικός, γαστρονομικός, διαστημικός, εναλλακτικός, θεματικός, θρησκευτικός, ιατρικός.

Το «σωστό» και το «λάθος» στη γλώσσα

Οι έννοιες «ορθό» και «εσφαλμένο» αναθεωρούνται πλήρως με βάση την πραγματική χρήση η οποία τελικά διαμορφώνει τους κανόνες. Πολλοί δεν έχουν καταλάβει ότι το ουσιαστικό λάθος χρησιμοποιείται κανονικά σε θέση επιθέτου: λάθος άνθρωπος σε λάθος θέση, πήρα λάθος λεωφορείο. Οποιος πει το «σωστό» πήρα λανθασμένο λεωφορείο, θα προκαλέσει μάλλον θυμηδία. Οι σημασίες του τέως «μέχρι πριν από λίγο καιρό» και του πρώην «για ιδιότητα που ανήκει στο παρελθόν» δεν είναι χρονικά ακριβώς προσδιορίσιμες με αποτέλεσμα να συμπίπτουν ως προς την παρελθοντολογική δήλωση. Δεν υπάρχει «χρονόμετρο» βάσει του οποίου θα μπορούσε να καθοριστεί πότε ένας βασιλιάς, πρωθυπουργός, υπουργός, βουλευτής, δήμαρχος είναι πρώην ή τέως.

Σε πολλά λήμματα υποδεικνύονται έμμεσα συχνά λάθη, με κατάλληλα παραδείγματα και σχόλια. Στο λήμμα υπάρχω παρατίθεται το κλιτικό παράδειγμα των υπαρχουσών λύσεων, διακριτική υπόμνηση ότι είναι απαράδεκτο λάθος το συχνά γραφόμενο «των υπαρχόντων λύσεων». Στο τηλεφωνώ υπάρχει το παράδειγμα τηλεφωνήστε μου (από το τηλεφω-νή-σετε), υποδηλώνοντας ότι το «τηλεφωνείστε» είναι λάθος. Το ευχαριστώ όλους όσους είναι συχνότερο, ιδίως στον προφορικό λόγο, από το όλους όσοι, και νομιμοποιείται πλήρως, αφού η έλξη του αναφορικού είναι πανάρχαια. Τα συχνά λάθη της ρηματικής άποψης (σύγχυση διάρκειας-συνοπτικότητας) γίνονται αντιληπτά με κατάλληλα παραδείγματα: Κατέβαλλε κανονικά το ενοίκιο κάθε μήνα, αλλά: Κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια (= προσπάθησε πολύ). Σε ό,τι αφορά τα θηλυκά επαγγελματικά, αδόκιμοι τύποι, όπως συγγράφισσα, δεν αναφέρονται καν. Ως γενικευτική αναφορά (το ποιος εμπερικλείει το ποια), το αρσενικό γένος των ονομάτων έχει διαχρονικά μεγαλύτερο κοινωνικό κύρος, χωρίς αυτό να σημαίνει υποβάθμιση της γυναίκας. Η βουλευτής ανήκει στο επίσημο ύφος, η βουλευτίνα, κατά το θεατρίνα, προσλαμβάνει αρνητική συνυποδήλωση, ενώ η βουλεύτρια, κατά το ποιήτρια, θα μπορούσε να αποτελέσει εναλλακτική δυνατότητα.

Καλλιέργεια γλώσσας και ύφους

Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών λειτουργεί συγχρόνως ως γραμματική και ως συντακτικό, καθώς παρέχει για κάθε λήμμα όλες τις απαραίτητες μορφολογικές και συντακτικές πληροφορίες που χρειάζεται όποιος θέλει να παράγει προφορικό και γραπτό λόγο που να ανταποκρίνεται επιτυχώς στην εκάστοτε επικοινωνιακή περίσταση. Με τις λεπτομερείς, εξάλλου, σημασιολογικές και υφολογικές διακρίσεις των λέξεων που επισημαίνονται σε αυτό το λεξικό, όποιος το συμβουλεύεται καλλιεργεί τη γλώσσα και το ύφος του, αναδεικνύοντας την ποιότητα της σκέψης και τη γνησιότητα των συναισθημάτων του, επομένως τη μοναδικότητα της προσωπικότητάς του.

Ο κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ, γενικός συντονιστής, συντάκτης και επιμελητής του Χρηστικού Λεξικού.