Από τα παλιά χρόνια τούς γνωρίζαμε ως Αθίγγανους ή Τσιγγάνους. Στη συνέχεια και όσο η κοινωνία εξελισσόταν τους μάθαμε ως Ρομά. Σήμερα στη χώρα μας πολλά άτομα που ανήκουν σε αυτή την κοινωνική ομάδα ζητούν ξανά να αποκαλούνται Τσιγγάνοι με το σκεπτικό ότι ο όρος Ρομά είναι ένας όρος που τους επιβλήθηκε και ο οποίος υπερκαλύπτει την ελληνική ταυτότητα των Τσιγγάνων που ζουν στην Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα αποδίδει εθνοτικό χαρακτήρα σε αυτή την κοινωνική ομάδα, δηλαδή τους χαρακτηρίζει ως ξεχωριστό έθνος.

Σε πολλές χώρες οι Ρομά είναι γνωστοί με λέξεις συγγενείς προς τη λέξη «γύφτος», που αποτελεί παραφθορά του Αιγύπτιος, καθώς παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι προέρχονται από την Αίγυπτο. Είναι επίσης γνωστοί με την ονομασία «Αθίγγανοι».

Υπάρχουν διαφορετικές θεωρίες σχετικά με την προέλευση της ονομασίας αυτής. Ορισμένοι θεωρούν ότι προέρχεται από μια θρησκευτική ομάδα με το ίδιο όνομα που είχε έντονη παρουσία τον 8ο αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και με την οποία φαίνεται να συνδέθηκαν οι Ρομά. Αλλοι θεωρούν ότι η λέξη Αθίγγανος σημαίνει «ανέγγιχτος» και ετυμολογικά προέρχεται από το στερητικό άλφα και το ρήμα θιγγάνω, δηλαδή αγγίζω.

Μια άλλη ερμηνεία αυτής της ετυμολογίας σχετίζεται με την καταγωγή των Ρομά από την Ινδία, όπου πιθανολογείται ότι ανήκαν στην κατώτερη ινδουιστική κάστα, αυτήν των «ανέγγιχτων». Η χρήση της λέξης Ρομά, αντί των παραλλαγών της λέξης Τσιγγάνος, έγινε αποδεκτή και άρχισε να χρησιμοποιείται ευρέως μετά το Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο των Ρομά που έγινε στο Λονδίνο το 1971.

«Ο όρος Ρομά μάς έχει επιβληθεί»

Ωστόσο, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η κυρία Μαρία Δημητρίου, η λέξη Ρομά έχει επισκιάσει τους υπόλοιπους χαρακτηρισμούς και ουσιαστικά έχει επιβληθεί στο σύγχρονο κοινωνικό τοπίο από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η κυρία Δημητρίου είναι τσιγγάνικης καταγωγής και επιμελήτρια Κοινωνικής Πρόνοιας. Είναι επιστημονική συνεργάτρια των πανεπιστημίων Ιωαννίνων, Αθηνών και Θεσσαλονίκης και στις επόμενες εκλογές θα είναι υποψήφια βουλευτής με το ΠαΣοΚ-ΚΙΝΑΛ, στον Δυτικό Τομέα της Αθήνας. Η κυρία Δημητρίου συμφωνεί με τη θεωρία ότι η λέξη Αθίγγανος προέρχεται από το στερητικό άλφα και το ρήμα θιγγάνω. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά μιλώντας στο «Βήμα»: «Στις περισσότερες χώρες, αλλά και στην Ελλάδα, ο κόσμος είναι περισσότερο εξοικειωμένος με τον όρο Τσιγγάνος παρά με τον όρο Ρομά». Οπως εξηγεί, ο όρος Τσιγγάνος περιγράφει τους ανθρώπους ελληνικής καταγωγής που ανήκουν στη συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, ενώ ο όρος Ρομά μπορεί να περιλαμβάνει και άτομα που ναι μεν ανήκουν στην κοινωνική ομάδα των Ρομά, αλλά μπορεί να προέρχονται από άλλες χώρες, όπως η Ρουμανία, η Αλβανία, η Γαλλία κ.λπ.

«Η χρήση του όρου Ρομά μάς έχει επιβληθεί από την Ευρωπαϊκή Ενωση και είναι ο μοναδικός τρόπος ώστε να απορροφά η ελληνική πολιτεία τα τεράστια κονδύλια για τα προγράμματα ένταξης των Τσιγγάνων» σημειώνει. Μάλιστα, όπως χαρακτηριστικά τονίζει, μεγάλο μέρος των κονδυλίων αυτών δεν φτάνουν ποτέ στην ομάδα-στόχο, δηλαδή στους Τσιγγάνους. Στην ερώτηση πού πηγαίνουν τα κονδύλια αυτά απαντά: «Δεν γνωρίζω. Αν ήμουν μέσα στα πράγματα, θα γνώριζα περισσότερα. Μπορεί να πηγαίνουν σε αναπλάσεις πλατειών, σε παρτέρια, σε ταξίδια, σε «τρύπες» που θέλει να κλείσει ένας δήμος». Να σημειωθεί ότι η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος διεθνής χορηγός προγραμμάτων για τη βελτίωση της κατάστασης των κοινοτήτων των Ρομά.

Με την κυρία Δημητρίου συμφωνεί και ο κ. Γιάννης Γεωργίου. Ο κ. Γεωργίου είναι κοινωνιολόγος και κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών από τη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ. Υπήρξε για πολλά χρόνια εμπειρογνώμονας και επιμορφωτής σε προγράμματα της Γενικής Γραμματείας Λαϊκής Επιμόρφωσης για την κοινωνική ένταξη των Τσιγγάνων.

«Η λέξη Ρομ χρησιμοποιείται περισσότερο για την ενδοεπικοινωνία μας. Στη Δύση από κάποια στιγμή και μετά, και κυρίως από το 1971 που έγινε το πρώτο παγκόσμιο συνέδριο, προσέλαβε ακραιφνώς εθνοτικό περιεχόμενο. Ομιλούν δηλαδή για το έθνος των Ρομά, γι’ αυτό και μας καταδικάζουν όσους χρησιμοποιούμε τις λέξεις Γύφτοι και Τσιγγάνοι. Σύμφωνα με τελευταίες έρευνες η διαρκής και αποκλειστική χρησιμοποίηση του όρου Ρομά αποκλείει τις κατά τόπους παραδόσεις. Για παράδειγμα, στην Ισπανία δεν τους αποκαλούν Ρομά, αλλά Τσιτάνος. Εμείς θεωρούμε ότι δεν είμαστε διαφορετικό έθνος από τους Ελληνες. Προσωπικά αγωνίζομαι ώστε να μπουν οι Τσιγγάνοι στο ελληνικό εθνικό αφήγημα. Για παράδειγμα, να αναγνωρίσουμε την προσφορά των Γύφτων στην Ελληνική Επανάσταση ή στη μουσική παράδοση. Προσωπικά χρησιμοποιώ τον όρο Ρωμιόγυφτος για να αυτοπροσδιοριστώ, καθώς δεν φοβάμαι τον όρο Γύφτος ή τον όρο Τσιγγάνος» λέει ο ίδιος.

Οπως μάλιστα αναφέρει χαρακτηριστικά, «πέρυσι που συμμετείχα σε ένα συνέδριο στη Χαϊδελβέργη που αφορούσε το Ολοκαύτωμα και τους είπα ότι στην Ελλάδα δεν είχαμε ολοκαύτωμα των Τσιγγάνων και χρησιμοποίησα τη λέξη gypsy στα αγγλικά δέχτηκα πρωτοφανή επίθεση. Εφτασαν μέχρι του σημείου κάποιοι να αποχωρήσουν γιατί ένιωσαν ότι τους πρόσβαλα. Ουσιαστικά βλέπουμε ότι υπάρχει αυτή η κίνηση που ουσιαστικά ασκεί περιθωριοποίηση και κοινωνικό αποκλεισμό σε όσους εξ ημών χρησιμοποιούμε οποιονδήποτε άλλον όρο εκτός από τον όρο Ρομά. Είναι σαν να μου ζητούν να καταδικάσω τον δίσκο που έχει τίτλο «Η εκδίκηση της γυφτιάς». Ή το ρεμπέτικο «Τρελέ Τσιγγάνε». Ή τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» του Παλαμά και τη «Γυφτοπούλα» του Παπαδιαμάντη. Αυτά τα έργα μπορούν να μας βοηθήσουν να κάνουμε πολιτιστική διπλωματία και να αλλάξουμε τη στερεοτυπική αντίληψη που έχουν οι νεοέλληνες για το τι είναι οι Τσιγγάνοι».

«Προτασσόμενο πάντα το «Έλληνες»»

Παρόμοια άποψη εκφράζει και ο κ. Μανώλης Ράντης, πρόεδρος του ΔΣ στην Εμπορική Ενωση Ελλήνων Τσιγγάνων Αγίας Βαρβάρας και στέλεχος της ΜΚΟ HEROMACT (Hellenic Roma Action). Οπως αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα», «όσον αφορά στο πώς θα θέλαμε να αναφέρονται σε εμάς οι άλλοι, εμείς στην Ελλάδα έχουμε διαφοροποιηθεί αρκετά σε σχέση με άλλες χώρες στις οποίες υπάρχουν Τσιγγάνοι. Εμείς είμαστε Ελληνες Τσιγγάνοι και έτσι θέλουμε να μας αποκαλούν. Με προτασσόμενο πάντα το «Ελληνες». Απλά το Τσιγγάνοι δεν μας εκφράζει. Εμείς είμαστε Ελληνες Τσιγγάνοι. Το Ρομά είναι κάτι ευρωπαϊκό διεθνιστικό που προσπαθούμε όσο μπορούμε να το παρακάμπτουμε, να το αποφεύγουμε». Στην ερώτηση γιατί κάνουν αυτή την προσπάθεια ο κ. Ράντης λέει ότι «δεν είμαστε Ρομά και τελείωσε. Εσείς μπορεί να είστε Ελληνας Αρβανίτης ή Ελληνας Σαρακατσάνος ή Ελληνας Πόντιος. Αλλά είστε πρωτίστως Ελληνας. Ετσι κι εμείς θέλουμε να μας αποκαλούν Ελληνες Τσιγγάνους». Σχετικά με τον όρο Ρομά, ο κ. Ρέντης σημειώνει ότι «έχει επιβληθεί από την Ευρωπαϊκή Ενωση, η οποία θεωρεί ότι θα ήταν πολύ δυσκολότερο να σχεδιάζει πολιτικές για τους Ρομά, τους Σίντι, τους Μανούς, τους Τζίπσι, κ.λπ. – μιλάμε για 18 διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες που ζουν στην Ευρώπη και τους αποκαλούν όλους μαζί Ρομά. Και δυστυχώς δεν σχεδιάζει πολιτικές με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες, δηλαδή όταν θέλεις να ωφεληθείς από μια πολιτική της ΕΕ δεν σε ρωτάει πόσο άνεργος ή πόσο φτωχός είσαι, σε ρωτάει αν είσαι Ρομά. Είναι σχεδόν τρελό αν το σκεφτείτε».