Ο χαρακτηρισμός «Αμερικανός Προμηθέας» δεν ταιριάζει απόλυτα στην περίπτωση του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. Απ’ όσο γνωρίζουμε, ο Προμηθέας δεν βρέθηκε ποτέ αντιμέτωπος με ηθικά διλήμματα ή τύψεις συνειδήσεως για την πράξη του. Υπέμεινε στωικά το μαρτύριό του, το οποίο αφορούσε το αδίκημα της κλοπής και όχι την ηθική αυτουργία για τα όσα δεινά (εκτός από θαυμαστά) προκάλεσε η επιστημονική πρόοδος. Δεν αφιέρωσε τη ζωή του στην κατάργηση της φωτιάς, ούτε συγκρότησε τέτοια επιτροπή.
O Oπενχάιμερ, αντιθέτως, «πήρε το ρίσκο να καταστρέψει τον κόσμο, για να τον σώσει στη συνέχεια», όπως αναφέρει το τρέιλερ της ομώνυμης ταινίας. Oταν βλέπεις κάτι τεχνικά ελκυστικό, προχωράς και το κάνεις. Tο πώς θα το αξιοποιήσεις το εξετάζεις μετά, φέρεται να είπε κάποτε λειτουργώντας μάλλον ως Επιμηθέας. Αργότερα, όταν είδε στην πράξη τα ολέθρια αποτελέσματα του όπλου που δημιούργησε, παραδέχθηκε ότι τα χέρια του είναι βαμμένα με αίμα και αυτομαστιγώθηκε με στόμφο: «Σήμερα είμαι ο Θάνατος. Ο Καταστροφέας των Κόσμων», σαν να μη γνώριζε εκ των προτέρων τις συνέπειες. Στη συνέχεια αφοσιώθηκε στον αγώνα κατά των πυρηνικών.
«Φίλε Οπενχάιμερ»…
Hταν τότε (1954) που ο Νικηφόρος Βρεττάκος συνέλαβε, όπως ο ίδιος είπε, «την ιδέα της συγγραφής μιας διαμαρτυρίας… που ήταν ταυτόχρονα και κατηγορητήριο και συμπόνια για το κατάντημα του πνεύματος, απευθυνόταν στο πρόσωπο του Οπενχάιμερ, αλλά στο πρόσωπό του έβλεπα τη συνισταμένη όλων των προσώπων, των Οπενχάιμερ αυτής της γης…»:
Φίλε Οπενχάιμερ,
λάβαμε τις τελευταίες ειδήσεις σας.
Φορτωμένα τις μέρες αυτές, τα ερτζιανά κ’ οι ασύρματοι
πάνε και φέρνουν, σ’ όλο τον κόσμο, τη σιωπή και τη θλίψη σας.
•••
Αλλά, φίλε Οπενχάιμερ, όχι,
δεν προσθέσατε τίποτα στην καρδιά μας. Η πράξη σας
έμεινε πράξη. Η σελίδα σας έκλεισε.
Τ’ ανάλαφρο σαν αστέρι όνομά σας
έγινε στάχτη στη Χιροσίμα.
Η στάση του «πατέρα της ατομικής βόμβας» δεν είναι πρωτόγνωρη. Πολλοί επιστήμονες που τάχα δεν γνώριζαν ή δεν μπορούσαν να φανταστούν σπεύδουν μετά τη «βάπτιση» να αποταχθούν τον «Σατανά» αποκηρύσσοντας τα πνευματικά τους παιδιά. Θεωρούν πως με αυτόν τον τρόπο θα εξιλεωθούν και θα αναβαπτιστούν διασώζοντας την υστεροφημία τους. Στη λίστα των μετανοηθέντων προστέθηκε προσφάτως ο «νονός της Τεχνητής Νοημοσύνης», Τζέφρι Χίντον. Προτού καλά-καλά ολοκληρώσει την κατασκευή του «τέρατος», έσπευσε να δηλώσει πως ένα κομμάτι της ψυχής του μετάνιωσε ήδη. Υστερα από 10 χρόνια στα εργαστήρια της Google αποφάσισε να παραιτηθεί, καθώς διαπίστωσε αίφνης ότι το δημιούργημά του μπορεί να απειλήσει ακόμα και την ύπαρξή μας.
Εχει όρια η έρευνα;
Στις εξαιρέσεις συγκαταλέγεται η περίπτωση του Τζόζεφ Ρότμπλατ, του πυρηνικού επιστήμονα που λάμπει διά της απουσίας του από την ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν. Ισως γιατί ο χαρακτήρας του δεν ήταν τόσο αντιφατικός, ώστε να συγκινήσει το Χόλιγουντ. Στα τέλη του 1944 έφτασε η μέρα που είπε το μεγάλο «όχι» και αποχώρησε από το κέντρο κατασκευής της πρώτης ατομικής βόμβας επικαλούμενος λόγους επιστημονικής δεοντολογίας και ηθικής. Ηταν ο μόνος φυσικός που εγκατέλειψε το Πρόγραμμα Μανχάταν για λόγους συνειδήσεως. Και ο αρνηθείς δεν μετάνιωσε.
«Είναι στη φύση των ανθρώπων να αναζητούν την αλήθεια. Αυτό σημαίνει πως η επιστήμη δεν μπορεί να έχει πινακίδες με stop. Δεν μπορεί όμως και η έρευνα να είναι ανεξέλεγκτη» δήλωνε ο βραβευμένος με Νομπέλ Ειρήνης επιστήμονας και ακτιβιστής σε συνέντευξή του στα «ΝΕΑ» το 2002, τρία χρόνια πριν από τον θάνατό του.
Οσο υπάρχουν άνθρωποι
Στην ίδια συνέντευξη ανέφερε: «Παλιότερα, ο διαχωρισμός μεταξύ θεωρητικών επιστημόνων και εκείνων που αναζητούσαν τρόπους εφαρμογής της επιστημονικής γνώσης, κρατούσε κάποια ισορροπία. Ωστόσο, οι συσχετισμοί άλλαξαν άρδην. Στην περίπτωση της ατομικής βόμβας ήταν οι θεωρητικοί επιστήμονες εκείνοι που εργάστηκαν για την κατασκευή της. Σήμερα θεωρία και εφαρμογή είναι δυσδιάκριτα, γιατί όλα γίνονται με πολύ μεγάλες ταχύτητες. Αρα, ένα είδος ελέγχου, κάποιας μορφής περιορισμοί είναι απαραίτητοι. Δεν μπορείς να ζητάς από την κοινή γνώμη να συνειδητοποιήσει τους πιθανούς κινδύνους. Τότε θα είναι πολύ αργά… Δυστυχώς, είναι πολλοί εκείνοι που ακόμη δεν έχουν διδαχθεί από τα παθήματα του χθες, που δεν συνειδητοποιούν πως έξω από τα σύνορα των εργαστηρίων, οι προτάσεις και οι ιδέες τους μπορεί να έχουν και καταστροφικές εφαρμογές».
Κατά την απονομή του βραβείου Νομπέλ το 1995 είχε κλείσει την ομιλία του με απόσπασμα από το Μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν: «Πάνω από όλα, να θυμόσαστε ότι είσαστε άνθρωποι».
