Ενας μεγάλος, κακός ηγέτης

Οταν τον άκουγες ήταν αδύνατον να μείνεις ασυγκίνητος. Το πάθος του ήταν μεταδοτικό, η αναλυτική του ικανότητα αξιοζήλευτη. Ο Ανδρέας Παπανδρέου (ΑΠ) ήξερε να εμπνέει. Το «Μαζί σου, Ανδρέα, για μια Ελλάδα νέα» δεν ήταν απλώς ένα σύνθημα αλλά εξέφραζε πεποίθηση: Ναι, με αυτόν τον ηγέτη μπορούμε να χτίσουμε μια νέα Ελλάδα –περήφανη, δημοκρατική, δίκαιη, σύγχρονη.

Επί των κυβερνητικών ημερών του η Ελλάδα άλλαξε, «νέα» όμως δεν έγινε. Αν και δημιουργήθηκαν νέοι θεσμοί, εν τούτοις έλαβαν μορφή και τρόπο λειτουργίας κυρίως μέσα στα ιστορικά καλούπια της ελληνικής πολιτικής νοοτροπίας. Οι βαθιές δομές (το πελατειακό κράτος, η κομματικοποίηση των θεσμών, ο λαϊκισμός, η συγκρουσιακή νοοτροπία) αποδείχθηκαν ισχυρότερες από τη διακήρυξη της «Αλλαγής».

Ξέρουμε γιατί. Κανένα εγχείρημα ριζικής αλλαγής δεν είναι εύκολο. Το «παλιό» δεν είναι απλώς ο εξωτερικός εχθρός που πρέπει να κατατροπωθεί αλλά και ο οικείος «άλλος» που πρέπει να ξεπερασθεί εσωτερικά. Εδώ είναι καθοριστικός ο μετασχηματιστικός ρόλος της ηγεσίας, στο μέτρο που ανα-νοηματοδοτεί την πραγματικότητα, πείθει και επιβάλλει με το κύρος της μια νέα τάξη πραγμάτων.

Ο ΑΠ ήταν, φαινομενικά, ιδεώδης γι’ αυτόν τον ρόλο. Διέθετε λαμπρό μυαλό, διεθνείς εμπειρίες, ριζοσπαστικό λόγο και ικανότητα έμπνευσης. Ηταν όμως ευάλωτος: ο ναρκισσιστικός χαρακτήρας του καθόριζε εν πολλοίς τις δημόσιες επιλογές του. Σε περιόδους συγκρούσεων αυτό ήταν προτέρημα. Σε περιόδους κανονικότητας, όμως, ήταν ουσιώδες μειονέκτημα.

Ο πολιτικός ηγέτης προβάλλει τις ψυχικές ανάγκες του στον δημόσιο βίο και τις εκλογικεύει με όρους δημοσίου συμφέροντος. Οπως παρατηρεί ο ψυχαναλυτής Μάνφρεντ Κετς ντε Βρις, οι μεγάλοι ηγέτες καταφέρνουν να συντονίσουν τα προσωπικά τους προβλήματα με δημόσιες ανάγκες: «Οι ενδοψυχικές συγκρούσεις δραματοποιούνται στη δημόσια σκηνή».

Η περίπτωση του ΑΠ είναι χαρακτηριστική. Οι ενδοψυχικές συγκρούσεις επηρέασαν σημαντικά την πολιτική συμπεριφορά του. Οπως αναφέρει ο Νίκος Παπανδρέου, ο ΑΠ, επιστρέφοντας οριστικά στην Ελλάδα το 1963, ήρθε αντιμέτωπος όχι μόνο «με την πολιτική πραγματικότητα αλλά και με βαθύτερα προσωπικά προβλήματα που είχαν μείνει κρυμμένα και άλυτα από την παιδική του ηλικία. Η σύγκρουση [με τον πατέρα του] ήταν αναπόφευκτη».

Ποια ήταν αυτά τα προβλήματα; Ψυχογραφώντας τον ΑΠ ο Νίκος Παπανδρέου αναφέρει ότι ο ΑΠ ένιωθε το αίσθημα εγκατάλειψης από τον πατέρα του καθότι ο τελευταίος άφησε την οικογενειακή εστία για άλλη γυναίκα. Το αίσθημα αυτό δημιούργησε ανασφάλεια και χαμηλή αυτοεκτίμηση στον ΑΠ. Το αποτέλεσμα ήταν αφενός να επιζητά την αποδοχή (και του πατέρα του και των άλλων), αφετέρου να αναλαμβάνει ριψοκίνδυνα εγχειρήματα ως πράξη αυτοεπιβεβαίωσης (από τις αθρόες προσλήψεις καθηγητών που έκανε ως κοσμήτορας στο Μπέρκλεϊ ως τις συγκρούσεις του με το δεξιό κατεστημένο τη δεκαετία του ’60, την ίδρυση του ΠαΣοΚ, παρά τις περί του αντιθέτου συμβουλές, και τις έντονες διαφωνίες του με τη Δύση).

Το «ηρωικό» στοιχείο που διακρίνει ο Νίκος Παπανδρέου στον πατέρα του προέρχεται από την προσπάθεια του ΑΠ να υπερβεί τις εσωτερικές του συγκρούσεις. Οι καλύτερές του στιγμές είναι οι στιγμές σύγκρουσης –με το Παλάτι, τη Δεξιά, τη χούντα. Οι χειρότερές του, παρατηρεί με ειλικρίνεια ο Νίκος Παπανδρέου, είναι στη διαχείριση της εξουσίας –είναι πολύ πεζή για την «ηρωική» του ιδιοσυγκρασία και γι’ αυτό την εκχωρεί βαθμιαία στην πολυάριθμη αυλή των κολάκων (ο ΑΠ «έπαψε να κυβερνά από το 1985» είχε παρατηρήσει ο Θ. Πάγκαλος). Ηταν θέμα χρόνου να γενικευθεί η φαυλότητα.

Οι ναρκισσιστές ηγέτες ενδιαφέρονται κυρίως για τη λατρεία του πλήθους ενώ περιφρονούν τους θεσμούς. Ο λαϊκισμός του ΑΠ δεν συνιστούσε μόνο ευφυή πολιτική στρατηγική αλλά απέρρεε από βαθιές ψυχικές ανάγκες. Οι οπαδοί πρόβαλλαν στον Ηγέτη τους αυτά που ήθελαν να δουν (ισχύ, εθνική αξιοπρέπεια, απαλλαγή από το «παλιό») και ο Ηγέτης-αντικείμενο λατρείας επέστρεφε στον «υπέροχο λαό» του αυτά που ήθελε να ακούσει (επιβεβαίωση, ανώδυνη αλλαγή). Η συμπαιγνία (collusion) Ηγέτη – οπαδών αποτρέπει την ανα-νοηματοδότηση και τις ριζικές τομές. Ηγέτης και λαός πλάθουν έναν αμοιβαία βολικό κόσμο φαντασιώσεων. Το «παλιό» καταδικάζεται αλλά συγχρόνως αναπαράγεται. Η «Αλλαγή» μπορεί να περιμένει.

Στο μέτρο που οι θεσμοί περιορίζουν τον ναρκισσιστή ηγέτη υποβαθμίζονται. Η ναρκισσιστική προσωπικότητα θέλει να επιβεβαιώνεται, όχι να ελέγχεται. Οταν ο «Λαός» ανάγεται στον μόνο θεσμό, ο Ηγέτης, καθότι προνομιακός συνομιλητής του «Λαού», αποκτά μοναδική θέση. Ο Λαός παλινδρομεί σε νηπιακού τύπου εξάρτηση από την Ηγέτη, ενώ ο Ηγέτης, ανεξέλεγκτος, ασκεί τη «γονική» εξουσία του. Η πολιτική ζωή καθηλώνεται στην υπανάπτυξη. Οι αρμοί που υποστηρίζουν μια σύνθετη κοινωνία (οι θεσμοί) ατροφούν. Η χρεοκοπία δεν προέκυψε τυχαία.

Δεν ξέρουμε καλά πώς αλλάζουν οι βαθιές δομές σε μια χώρα. Ξέρουμε όμως ότι η μετασχηματιστική ηγεσία, ιδιαίτερα αν είναι χαρισματική, ανοίγει παράθυρα ευκαιρίας για μια τέτοια αλλαγή. Ο ΑΠ διέθετε πολλά χαρίσματα, όχι όμως τη «φρόνηση» που διαθέτει ο ψυχικά ώριμος ηγέτης. Αγαπούσε πολύ τον εαυτό του για να ασχοληθεί με τις πραγματικές ανάγκες της χώρας.

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Η τραγωδία των κοινών» (εκδόσεις Ικαρος).