Το ζώο που έγινε θεός

Yuval Noah Harari
Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου
Μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης.
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015,
σελ. 443, τιμή 25 ευρώ

Οταν πριν από πέντε χρόνια κυκλοφόρησε στο Ισραήλ το Sapiens. Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου του Γιουβάλ Νώε Χαράρι, που διδάσκει Ιστορία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, ούτε ο εκδότης του ούτε ενδεχομένως και ο ίδιος ο συγγραφέας θα περίμεναν ότι σε χρόνο μηδέν θα σάρωνε σε πωλήσεις και θα μεταφραζόταν σε 30 μέχρι στιγμής γλώσσες. Τα βιβλία Ιστορίας δεν είναι δημοφιλή στο Ισραήλ και το Sapiens το είχαν απορρίψει πιο μπροστά πέντε εκδότες. Εφέτος στις ΗΠΑ το Sapiens ανέβηκε στην κορυφή της λίστας των ευπωλήτων και ο 39χρονος σήμερα Χαράρι έγινε διάσημος μέσα σε μια νύχτα.

Η έκδοση του Sapiens και στα ελληνικά ήταν αναμενόμενη. Νομίζω ότι και εδώ θα έχει, τηρουμένων των αναλογιών, την ίδια επιτυχία, για δύο, κατά τη γνώμη μου, λόγους: πρώτον, για την ανατρεπτική και ενίοτε προκλητική θεώρηση της Ιστορίας και, δεύτερον, επειδή διαβάζεται σαν αστυνομικό μυθιστόρημα.

Σε αντίθεση με την πλειονότητα των ιστορικών βιβλίων όπου συχνά το πλήθος των χρονολογιών και των ντοκουμέντων τα καθιστά κουραστικά στην ανάγνωση, ο Χαράρι έγραψε ένα εντελώς διαφορετικό βιβλίο επιχειρώντας να απαντήσει σε κάποια μείζονα ερωτήματα όπως γιατί από τα ανθρώπινα είδη εκείνο που επικράτησε ήταν ο homo sapiens, πώς φτάσαμε μέσω των αιώνων στη σημερινή εποχή και ποιο είναι το μέλλον του ανθρώπινου είδους.

Η απάντησή του στο πρώτο ερώτημα είναι ιδιαιτέρως πρωτότυπη. Η επικράτηση του homo sapiens δεν οφείλεται στο μέγεθος του εγκεφάλου του (το μέγεθος του εγκεφάλου ήταν μεγάλο και στους Νεάντερταλ λ.χ.) αλλά στο ότι κατάφερε να οργανώσει τους ομοίους του σε μεγάλες ομάδες δημιουργώντας ένα φαντασιακό πεδίο, δηλαδή μια δεύτερη πραγματικότητα. Για παράδειγμα, λέει, δεν έχει μόνο η έννοια έθνος φαντασιακό περιεχόμενο, όπως ήταν της μόδας να υποστηρίζεται στη δεκαετία του 1960. Φαντασιακό είναι και το περιεχόμενο όλων των θεσμών που δημιούργησε ο άνθρωπος, όπως, ας πούμε, οι θρησκείες και κατ’ εξοχήν το χρήμα.

Απαντώντας στο δεύτερο ερώτημα υποστηρίζει πως στη σημερινή εποχή φτάσαμε περνώντας διαδοχικά μέσα από τρεις επαναστάσεις: τη γνωσιακή, την αγροτική και τη βιομηχανική. (Διαπρεπείς ιστορικοί, εν τούτοις, υποστηρίζουν σήμερα πως ο όρος βιομηχανική επανάσταση είναι άκυρος και ότι το πέρασμα στη βιομηχανική εποχή έγινε με τόσο βραδείς ρυθμούς που δεν μπορούμε να μιλούμε για «επανάσταση», αυτό όμως είναι άλλο ζήτημα.)

Η αγροτική επανάσταση υπήρξε καταστροφική για τον Χαράρι. Η εξημέρωση των ζώων άλλαξε τη φύση τους και υπήρξε αιτία επιδημιών και ασθενειών, ενώ η αλόγιστη εκμετάλλευση της γης και των φυσικών πόρων μάς έφερε στα πρόθυρα της οικολογικής καταστροφής. Επιπλέον επέβαλε την εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και γέννησε την ιδιοκτησία.

Απαντώντας στο τελευταίο ερώτημα ο Χαράρι ακούγεται δυσοίωνος. Παρά την επιστημονική πρόοδο και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, οι άνθρωποι, υποστηρίζει, δεν είναι ευτυχείς. Ηταν μάλιστα ευτυχέστεροι την περίοδο που υπήρξαν κυνηγοί. Η τάση της ανθρωπότητας σήμερα είναι να θεοποιήσει τον άνθρωπο, το «ζώο που έγινε θεός». Γιατί «αυτό που πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά είναι η ιδέα ότι το επόμενο στάδιο της Ιστορίας θα περιλαμβάνει όχι μόνο τεχνολογικές και οργανωτικές μεταβολές αλλά και θεμελιώδεις μεταβολές της ανθρώπινης συνείδησης και ταυτότητας». Το ενδεχόμενο είναι τουλάχιστον ανησυχητικό και οι κίνδυνοι πραγματικοί. Είμαστε, λέει ο Χαράρι, τα μέλη μιας από τις τελευταίες γενιές του homo sapiens. Και δεν είναι διόλου απίθανο οι απόγονοί μας να διαθέτουν μιαν άλλου είδους συνείδηση ή κάτι που να την υπερβαίνει και να μην ασχολούνται καν με προβλήματα που εμείς θεωρούμε μείζονα: τι είδους οργάνωση θα έχουν, σε ποια κοινωνία θα ζουν ή ακόμη και «αν τα φύλα θα είναι το αρσενικό και το θηλυκό».

Για να φτάσει σε αυτή την προβληματική ο Χαράρι εισάγει στη μελέτη της πρόσφατης ιστορίας παραδείγματα από τους τομείς της γενετικής μηχανικής και της βιολογίας. Αυτό ίσως να ήταν η αφορμή να τον χαρακτηρίσουν κάποιοι «απόγονο» ενός σημαντικού βιολόγου, του Τόμας Χένρι Χάξλεϊ, παππού του Αλντους, που είχε αποκληθεί «το μπουλντόγκ του Δαρβίνου». Κάτω από την ιστορική αναδρομή του Χαράρι, άλλωστε, δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς την επίδραση της δαρβινικής επανάστασης. Αλλά τώρα βρισκόμαστε σε άλλη εποχή, στην οποία συμβαίνουν καθημερινά αμέτρητες αλλαγές, όπου τα γενικά ζητήματα δεν τίθενται καν και η ανθρωπότητα ασχολείται μόνο με τα επί μέρους. Γι’ αυτό και δεν αρκούν τα ερωτήματα της βιοηθικής αφού οι αλλαγές μάς ξεπερνούν. Και επειδή ακριβώς μας ξεπερνούν, το ανθρώπινο είδος μοιάζει κι αυτό ξεπερασμένο.

Ενα τέτοιο βιβλίο δεν είναι δυνατόν να διαβαστεί χωρίς ο αναγνώστης να διαφωνεί με ορισμένες από τις κρίσεις, τους αφορισμούς (γοητευτικούς πάντως) ή τα συμπεράσματα του συγγραφέα. Αλλά δεν μπορεί να μη θαυμάσει τη συνθετική ικανότητα του Χαράρι, τη συνεκτικότητα των επιχειρημάτων του και βεβαίως τον απολαυστικό τρόπο με τον οποίον τα εκθέτει: με χιούμορ, ειρωνεία και ικανή δόση σαρκασμού. Και μολονότι το βιβλίο του είναι ιστορικό, θα λέγαμε ότι εντάσσεται στην παράδοση των κορυφαίων συγγραφέων της δυστοπίας, όπως ο Χ. Γκ. Γουέλς και κατ’ εξοχήν ο Αλντους Χάξλεϊ, ο οποίος από το 1932 ακόμη, με τον Γενναίο νέο κόσμο, προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται η επέμβαση στον γενετικό κώδικα. Αλλά ό,τι ήταν τότε μια υπόθεση σήμερα συνιστά πραγματικό κίνδυνο. Τι μένει να κάνουμε; Το λέει στην κατακλείδα του κεφαλαίου «Το τέλος του homo sapiens» ο Χαράρι: «Ισως το πραγματικό ερώτημα που αντιμετωπίζουμε να μην είναι «Τι θέλουμε να γίνουμε;» αλλά «Τι θέλουμε να θέλουμε;». Και συμπληρώνει: «Οσοι δεν τρομάζουν με αυτό το ερώτημα μάλλον δεν το έχουν σκεφθεί αρκετά».