Η τέχνη του αποθνήσκειν

Αν υπάρχει μια βεβαιότητα στη ζωή, αυτή είναι το αναπόφευκτο του θανάτου. Και όμως, το ανθρώπινο είδος, το μόνο είδος που έχει γνώση και συνείδηση του τέλους, αρνείται να συμφιλιωθεί με αυτή την ιδέα. Κατανοητό! Το άγνωστο, το ταξίδι προς την ανυπαρξία, τρομάζει. Ωστόσο, αργά ή γρήγορα, όλοι καλούμαστε να το αντιμετωπίσουμε και καλό θα ήταν να είμαστε προετοιμασμένοι γι’ αυτό. Τον προβληματισμό τους για το τέλος της ζωής των ασθενών με καρκίνο μοιράστηκαν πρόσφατα έλληνες και ξένοι ογκολόγοι κατά τη διάρκεια ενός μοναδικού συνεδρίου με τον εύγλωττο τίτλο «Τέλος της ζωής στον καρκίνο: Η ανατριχίλα των συνόρων». Η χρήση της λέξης «μοναδικό» δεν είναι καθόλου τυχαία: αφενός το συνέδριο άγγιξε θέματα που σπάνια συζητούνται (στην πραγματικότητα επρόκειτο για το πρώτο συνέδριο βιοηθικής της ογκολογίας που διοργάνωσαν έλληνες ογκολόγοι) και αφετέρου έλαβε χώρα στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, γεγονός που ενέτεινε την πνευματική διάστασή του.

Εμπνευστές του συνεδρίου ήταν τέσσερις επιφανείς έλληνες ογκολόγοι: ο κ. Πάρις Κοσμίδης, διευθυντής της Β’ Ογκολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Υγεία, ο κ. Ιωάννης Μπουκοβίνας, διευθυντής του Ογκολογικού Τμήματος της Βιοκλινικής Θεσσαλονίκης, ο κ. Γιώργος Σαμώνης, καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, και ο κ. Ιωάννης Σουγκλάκος, επίκουρος καθηγητής Παθολογικής Ογκολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είθισται στα συνέδρια ογκολογίας να αναφέρονται οι τελευταίες εξελίξεις που δίνουν ελπίδες παράτασης ζωής στους ασθενείς. Σε αυτό το συνέδριο όμως η θεματολογία ήταν εντελώς διαφορετική. Ηταν η διαχείριση της ήττας, η παραδοχή από πλευράς γιατρών ότι οι δυνατότητες της Ιατρικής είναι πεπερασμένες. Για τον λόγο αυτόν το συνέδριο ήταν διεπιστημονικό: εκτός από τους ογκολόγους, εκλήθησαν να δώσουν διαλέξεις καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, φιλόσοφοι, ψυχίατροι και ψυχαναλυτές.

Πόσο εύκολο λοιπόν είναι να πορευτεί κανείς προς τον θάνατο όταν η αρρώστια είναι αδυσώπητη; Οταν το σώμα έχει παραμορφωθεί και πονά, όταν ο ασθενής είναι εξαρτημένος από τους οικείους του για να επιτελέσει βασικές λειτουργίες όπως το να φάει ή να κάνει δυο-τρία βήματα; Πόσο πρέπει να επιμείνουν οι γιατροί με τις θεραπείες όταν αυτές εμφανώς δεν προσφέρουν τίποτε; Πώς να μετατρέψουν την ελπίδα για ίαση σε ελπίδα για ένα ειρηνικό και καλό τέλος όταν οι ίδιοι βιώνουν τη ματαίωση της αποτυχίας; Πώς να συμπαρασταθούν στον ασθενή τους χωρίς να καταρρακωθούν και ως εκ τούτου να πάψουν να του είναι χρήσιμοι; Και οι συγγενείς; Τόσο βεβαρημένοι από το καθήκον να κάνουν τα πάντα για τον άνθρωπό τους, πώς να πάρουν αποφάσεις που θα έθεταν ένα τέρμα στον πόνο αλλά και στην ίδια τη ζωή; Πώς να βοηθήσουν τον δικό τους άνθρωπο να περάσει ειρηνικά στο επέκεινα όταν ο επερχόμενος θάνατος βιώνεται σαν να ήταν και δικός τους;

Το βάθος και το εύρος των ερωτημάτων που γεννώνται σε όλους όσοι βιώνουν τον επερχόμενο θάνατο είναι τέτοιου μεγέθους που οι βεβαιότητες αμβλύνονται. Γι’ αυτό και στο σημείο αυτό η γράφουσα επιθυμεί να δηλώσει την αδυναμία της. Τα παρακάτω γραφόμενα ανήκουν σε ειδικότερους από εκείνη να τοποθετηθούν και αποτελούν μια πρόγευση εν αναμονή της έκδοσης των πρακτικών του συνεδρίου και μια αρχή για συζήτηση.

Αυτός ήταν ο τίτλος του πρώτου μέρους της ομιλίας του κ. Μελή Μελετιάδη, ψυχιάτρου στο Γενικό Νοσοκομείο του Κιλκίς. Ο κ. Μελετιάδης περιέγραψε τις αλλλαγές που έχουν επέλθει στη σύγχρονη εποχή και οι οποίες έχουν διαμορφώσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο βιώνεται σήμερα ο θάνατος: «Ενα από τα χαρακτηριστικά της μεταβιομηχανικής εποχής μας είναι και η μετατροπή του θανάτου από γεγονός εμπειρικό, βιωμένο, σε αποδιοπομπαίο. Στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν μας τους ασθενείς τους συνόδευαν στην αγωνία τους, ήταν σύνηθες να τους χαιρετούν όχι μόνο οι οικείοι αλλά και οι γνωστοί. Ηταν θεία τύχη να ειπωθούν οι τελευταίες συν-ομιλίες, οι τελικοί λόγοι, να λυθούν οι λογαριασμοί, να χαιρετήσουν οι μεν και οι δε και με τα αμαρτήματα πληρωμένα από τα λύτρα της συγχώρεσης να επέλθει η απόλυσις. Και όταν οι ασθενείς έφταναν στο τέλος τους, τους κλαίγανε ως νεκρούς στο σπίτι, που ήταν και η εν ζωή φωλεά τους. Και στη χριστιανική μας εποχή για τους πιστούς η τελευταία μετάληψη γινόταν και η τελευταία κοινωνία: το μάθαιναν όλοι, καθίστατο γνωστό σε όλους. Ο θάνατος κυκλοφορούσε ελεύθερα δίχως να βρίσκει θύρες κλειστές: διέμενε σταθερά και παντού στον χώρο του ιερού και η τελετή του ήταν επίσημη.

Σήμερα μόνον η εξόδιος ακολουθία τελείται δημόσια, δίχως όμως να είναι και δημόσιο γεγονός. Ολη η προηγηθείσα πορεία είναι αποβλητέα. Ο προς τον θάνατο πορευόμενος καλείται να μείνει σιωπηλός και να φύγει σαν τον κλέφτη στις μύτες των υποδημάτων ή σε κάποιον αν-οίκειο τόπο δίχως να ταράζει κανέναν. Γι’ αυτόν επίσημα παρέμειναν να μιλάνε συνήθως οι γιατροί ως ένα συμβάν που επισφραγίζει το τέλος του όντος και δεν ταυτοποιεί κανένα βίωμα, παρεκτός της συμπόνιας προς τους συγγενείς για την ατυχία ή το κακό που τους κατέλαβε».

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί πώς αισθάνεται άραγε ο ασθενής τελικού σταδίου και τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτόν; Η κυρία Ζαΐρα Παπαληγούρα, καθηγήτρια Εξελικτικής Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, έθεσε τις παραμέτρους:

«Η εισαγωγή σε ένα νοσοκομείο σημαίνει την έκθεση του εαυτού σε αδιάκριτα μάτια, την απώλεια του ελέγχου της ζωής, του καθημερινού προγράμματος, των αποφάσεων. Ο ασθενής είναι χαμένος και συχνά αισθάνεται ταπεινωμένος. Η αντιμετώπιση των ασθενών εκ μέρους του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού κάποιες φορές μοιάζει να είναι υποτιμητική. Η χρήση του ενικού ή η προσφώνηση ηλικιωμένων ανθρώπων ως «γιαγιά« ή «παππού« προσβάλλει τον ασθενή. Η εμφάνιση καμιά δεκαριά γιατρών στο δωμάτιό του, οι οποίοι με δυσκολία τον χαιρετούν, συζητάνε τη θεραπευτική αγωγή του σαν να μην είναι ο ίδιος παρών, η αποκλειστική ενασχόληση με τις λειτουργίες του οργανισμού του αλλά όχι με τον ίδιο, η αποφυγή του αγωνιώδους βλέμματός του τον θίγουν. Οι γιατροί δεν έχουν πολύ χρόνο να διαθέσουν, όμως μέσα σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου βρίσκεται ένας άνθρωπος με μια ολόκληρη ιστορία και όχι μόνο ένα πάσχον σώμα. Οι ασθενείς έχουν ανάγκη να ακουστούν. Να μιλήσουν ίσως για τον επικείμενο θάνατο. Γιατί μιλώντας για τον θάνατο πιστοποιούμε τη ζωή».

Οι ειδικοί φαίνεται να συμφωνούν ότι η ιστορία του ανθρώπου, ο τρόπος που έζησε ο ασθενής τη ζωή του καθορίζει και τον τρόπο που θα βιώσει τον θάνατό του. Ο συγγραφέας και κλινικός ψυχολόγος Πασχάλης Λαμπαρδής ξεχωρίζει τρεις μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων-ασθενών: «Εκείνους που έχουν ανεπτυγμένο το παιδικό κομμάτι μέσα τους και δεν αναλαμβάνουν εύκολα ατομική ευθύνη ενώ πιστεύουν ότι πάντα φταίνε οι άλλοι. Αυτοί λοιπόν παγώνουν μπροστά στη θέα του θανάτου γιατί δεν υπάρχει κανένας σωτήρας πλέον να λύσει το πρόβλημά τους. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν όλοι εκείνοι που υιοθετούν μια γονεϊκή στάση ζωής και θέλουν να είναι δοτικοί, προστατευτικοί, νιώθοντας έτσι ανώτεροι από τους δέκτες, μέχρι που καταλήγει σε εθισμό. Λειτουργούν ως σωτήρες, γίνονται σκληροί και επικριτικοί και αυτή η στάση ζωής μετατρέπεται σε στάση θανάτου. Μόνο που δεν διαθέτουν πια και πολλά ίχνη γλυκύτητας για να δείξουν αξιοπρέπεια μπροστά στον θάνατο. Απεναντίας, υπενθυμίζουν στους συγγενείς τι τους έχουν προσφέρει πιστεύοντας ότι είναι υποχρεωμένοι να τους υπηρετούν.

Υπάρχουν όμως και εκείνοι που υιοθετούν μια ενήλικη στάση ζωής και δίνουν τα μέγιστα των δυνατοτήτων τους για την αυτοεκπλήρωσή τους αγκαλιάζοντας και διορθώνοντας τα λάθη τους. Μόνον αυτής της κατηγορίας άτομα μπορούν να φύγουν από τη ζωή με πληρότητα και αξιοπρέπεια γιατί τολμούσαν να αναλάβουν την ατομική τους ευθύνη και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Γιατί ήταν άνθρωποι ελεύθεροι. Ενας τέτοιος άνθρωπος δεν διψά για την αναγνώριση των άλλων γιατί ο ίδιος έχει αναγνωρίσει τον εαυτό του ως ένα πλάσμα τυχερό. Του δόθηκε η δυνατότητα να δώσει και να πάρει χαρά στα χρόνια που έζησε. Η ευγνωμοσύνη κάνει τη διαφορά σ’ αυτή τη στάση ζωής. Η ευγνωμοσύνη του ανθρώπου που γνωρίζει ότι κανένας δεν του χρωστά τίποτε, άρα ό,τι πήρε ήταν ένα υπέρτατο δώρο που του χαρίστηκε. Αυτή η στάση ζωής εξασφαλίζει την αξιοπρέπεια στο τελείωμα του δρόμου και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ψυχική ωριμότητα. Και δεν έχει να κάνει με τη μόρφωση και τα επιτεύγματα αλλά με την επιθυμία του ατόμου να παρατηρεί την ομορφιά γύρω του».

Την ευγνώμονα στάση ζωής ως εχέγγυο για ένα ειρηνικό τέλος σημείωσε και ο κ. Μελετιάδης διηγούμενος την ιστορία ενός σύγχρονου ιερωμένου που φεύγοντας από τη ζωή είπε στους οικείους του: «Εκεί που πηγαίνω δεν ξέρω τι θα βρω, αλλά είμαι ευχαριστημένος που εδώ ήμουν μαζί σας».

Χωρίς καμία διάθεση διδακτισμού παρακαλώ να μου επιτραπεί να προσθέσω αυτό που προσωπικά αποκόμισα από το συνέδριο: η βεβαιότητα του θανάτου μπορεί να λειτουργήσει ως πυξίδα για να ζήσουμε τη ζωή που θέλουμε. Σε επαφή με το συναίσθημά μας, χωρίς ανεκπλήρωτα, χωρίς πικρίες. Κατά το ανθρωπίνως δυνατόν…