Αν υπάρχει μια βεβαιότητα στη ζωή, αυτή είναι το αναπόφευκτο του θανάτου. Και όμως, το ανθρώπινο είδος, το μόνο είδος που έχει γνώση και συνείδηση του τέλους, αρνείται να συμφιλιωθεί με αυτή την ιδέα. Κατανοητό! Το άγνωστο, το ταξίδι προς την ανυπαρξία, τρομάζει. Ωστόσο, αργά ή γρήγορα, όλοι καλούμαστε να το αντιμετωπίσουμε και καλό θα ήταν να είμαστε προετοιμασμένοι γι’ αυτό. Τον προβληματισμό τους για το τέλος της ζωής των ασθενών με καρκίνο μοιράστηκαν πρόσφατα έλληνες και ξένοι ογκολόγοι κατά τη διάρκεια ενός μοναδικού συνεδρίου με τον εύγλωττο τίτλο «Τέλος της ζωής στον καρκίνο: Η ανατριχίλα των συνόρων». Η χρήση της λέξης «μοναδικό» δεν είναι καθόλου τυχαία: αφενός το συνέδριο άγγιξε θέματα που σπάνια συζητούνται (στην πραγματικότητα επρόκειτο για το πρώτο συνέδριο βιοηθικής της ογκολογίας που διοργάνωσαν έλληνες ογκολόγοι) και αφετέρου έλαβε χώρα στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, γεγονός που ενέτεινε την πνευματική διάστασή του.
Η ταυτότητα του συνεδρίου


Εμπνευστές του συνεδρίου ήταν τέσσερις επιφανείς έλληνες ογκολόγοι: ο κ. Πάρις Κοσμίδης, διευθυντής της Β’ Ογκολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Υγεία, ο κ. Ιωάννης Μπουκοβίνας, διευθυντής του Ογκολογικού Τμήματος της Βιοκλινικής Θεσσαλονίκης, ο κ. Γιώργος Σαμώνης, καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, και ο κ. Ιωάννης Σουγκλάκος, επίκουρος καθηγητής Παθολογικής Ογκολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είθισται στα συνέδρια ογκολογίας να αναφέρονται οι τελευταίες εξελίξεις που δίνουν ελπίδες παράτασης ζωής στους ασθενείς. Σε αυτό το συνέδριο όμως η θεματολογία ήταν εντελώς διαφορετική. Ηταν η διαχείριση της ήττας, η παραδοχή από πλευράς γιατρών ότι οι δυνατότητες της Ιατρικής είναι πεπερασμένες. Για τον λόγο αυτόν το συνέδριο ήταν διεπιστημονικό: εκτός από τους ογκολόγους, εκλήθησαν να δώσουν διαλέξεις καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, φιλόσοφοι, ψυχίατροι και ψυχαναλυτές.
Πόσο εύκολο λοιπόν είναι να πορευτεί κανείς προς τον θάνατο όταν η αρρώστια είναι αδυσώπητη; Οταν το σώμα έχει παραμορφωθεί και πονά, όταν ο ασθενής είναι εξαρτημένος από τους οικείους του για να επιτελέσει βασικές λειτουργίες όπως το να φάει ή να κάνει δυο-τρία βήματα; Πόσο πρέπει να επιμείνουν οι γιατροί με τις θεραπείες όταν αυτές εμφανώς δεν προσφέρουν τίποτε; Πώς να μετατρέψουν την ελπίδα για ίαση σε ελπίδα για ένα ειρηνικό και καλό τέλος όταν οι ίδιοι βιώνουν τη ματαίωση της αποτυχίας; Πώς να συμπαρασταθούν στον ασθενή τους χωρίς να καταρρακωθούν και ως εκ τούτου να πάψουν να του είναι χρήσιμοι; Και οι συγγενείς; Τόσο βεβαρημένοι από το καθήκον να κάνουν τα πάντα για τον άνθρωπό τους, πώς να πάρουν αποφάσεις που θα έθεταν ένα τέρμα στον πόνο αλλά και στην ίδια τη ζωή; Πώς να βοηθήσουν τον δικό τους άνθρωπο να περάσει ειρηνικά στο επέκεινα όταν ο επερχόμενος θάνατος βιώνεται σαν να ήταν και δικός τους;
Το βάθος και το εύρος των ερωτημάτων που γεννώνται σε όλους όσοι βιώνουν τον επερχόμενο θάνατο είναι τέτοιου μεγέθους που οι βεβαιότητες αμβλύνονται. Γι’ αυτό και στο σημείο αυτό η γράφουσα επιθυμεί να δηλώσει την αδυναμία της. Τα παρακάτω γραφόμενα ανήκουν σε ειδικότερους από εκείνη να τοποθετηθούν και αποτελούν μια πρόγευση εν αναμονή της έκδοσης των πρακτικών του συνεδρίου και μια αρχή για συζήτηση.
«Από το ιερό και το βέβηλο στο τίποτε»


Αυτός ήταν ο τίτλος του πρώτου μέρους της ομιλίας του κ. Μελή Μελετιάδη, ψυχιάτρου στο Γενικό Νοσοκομείο του Κιλκίς. Ο κ. Μελετιάδης περιέγραψε τις αλλλαγές που έχουν επέλθει στη σύγχρονη εποχή και οι οποίες έχουν διαμορφώσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο βιώνεται σήμερα ο θάνατος: «Ενα από τα χαρακτηριστικά της μεταβιομηχανικής εποχής μας είναι και η μετατροπή του θανάτου από γεγονός εμπειρικό, βιωμένο, σε αποδιοπομπαίο. Στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν μας τους ασθενείς τους συνόδευαν στην αγωνία τους, ήταν σύνηθες να τους χαιρετούν όχι μόνο οι οικείοι αλλά και οι γνωστοί. Ηταν θεία τύχη να ειπωθούν οι τελευταίες συν-ομιλίες, οι τελικοί λόγοι, να λυθούν οι λογαριασμοί, να χαιρετήσουν οι μεν και οι δε και με τα αμαρτήματα πληρωμένα από τα λύτρα της συγχώρεσης να επέλθει η απόλυσις. Και όταν οι ασθενείς έφταναν στο τέλος τους, τους κλαίγανε ως νεκρούς στο σπίτι, που ήταν και η εν ζωή φωλεά τους. Και στη χριστιανική μας εποχή για τους πιστούς η τελευταία μετάληψη γινόταν και η τελευταία κοινωνία: το μάθαιναν όλοι, καθίστατο γνωστό σε όλους. Ο θάνατος κυκλοφορούσε ελεύθερα δίχως να βρίσκει θύρες κλειστές: διέμενε σταθερά και παντού στον χώρο του ιερού και η τελετή του ήταν επίσημη.
Σήμερα μόνον η εξόδιος ακολουθία τελείται δημόσια, δίχως όμως να είναι και δημόσιο γεγονός. Ολη η προηγηθείσα πορεία είναι αποβλητέα. Ο προς τον θάνατο πορευόμενος καλείται να μείνει σιωπηλός και να φύγει σαν τον κλέφτη στις μύτες των υποδημάτων ή σε κάποιον αν-οίκειο τόπο δίχως να ταράζει κανέναν. Γι’ αυτόν επίσημα παρέμειναν να μιλάνε συνήθως οι γιατροί ως ένα συμβάν που επισφραγίζει το τέλος του όντος και δεν ταυτοποιεί κανένα βίωμα, παρεκτός της συμπόνιας προς τους συγγενείς για την ατυχία ή το κακό που τους κατέλαβε».
Η ψυχολογία του θνήσκοντος


Μέσα σε αυτό το πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί πώς αισθάνεται άραγε ο ασθενής τελικού σταδίου και τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτόν; Η κυρία Ζαΐρα Παπαληγούρα, καθηγήτρια Εξελικτικής Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, έθεσε τις παραμέτρους:
«Η εισαγωγή σε ένα νοσοκομείο σημαίνει την έκθεση του εαυτού σε αδιάκριτα μάτια, την απώλεια του ελέγχου της ζωής, του καθημερινού προγράμματος, των αποφάσεων. Ο ασθενής είναι χαμένος και συχνά αισθάνεται ταπεινωμένος. Η αντιμετώπιση των ασθενών εκ μέρους του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού κάποιες φορές μοιάζει να είναι υποτιμητική. Η χρήση του ενικού ή η προσφώνηση ηλικιωμένων ανθρώπων ως «γιαγιά« ή «παππού« προσβάλλει τον ασθενή. Η εμφάνιση καμιά δεκαριά γιατρών στο δωμάτιό του, οι οποίοι με δυσκολία τον χαιρετούν, συζητάνε τη θεραπευτική αγωγή του σαν να μην είναι ο ίδιος παρών, η αποκλειστική ενασχόληση με τις λειτουργίες του οργανισμού του αλλά όχι με τον ίδιο, η αποφυγή του αγωνιώδους βλέμματός του τον θίγουν. Οι γιατροί δεν έχουν πολύ χρόνο να διαθέσουν, όμως μέσα σε ένα δωμάτιο νοσοκομείου βρίσκεται ένας άνθρωπος με μια ολόκληρη ιστορία και όχι μόνο ένα πάσχον σώμα. Οι ασθενείς έχουν ανάγκη να ακουστούν. Να μιλήσουν ίσως για τον επικείμενο θάνατο. Γιατί μιλώντας για τον θάνατο πιστοποιούμε τη ζωή».
Ιστορία ζωής, ιστορία θανάτου


Οι ειδικοί φαίνεται να συμφωνούν ότι η ιστορία του ανθρώπου, ο τρόπος που έζησε ο ασθενής τη ζωή του καθορίζει και τον τρόπο που θα βιώσει τον θάνατό του. Ο συγγραφέας και κλινικός ψυχολόγος Πασχάλης Λαμπαρδής ξεχωρίζει τρεις μεγάλες κατηγορίες ανθρώπων-ασθενών: «Εκείνους που έχουν ανεπτυγμένο το παιδικό κομμάτι μέσα τους και δεν αναλαμβάνουν εύκολα ατομική ευθύνη ενώ πιστεύουν ότι πάντα φταίνε οι άλλοι. Αυτοί λοιπόν παγώνουν μπροστά στη θέα του θανάτου γιατί δεν υπάρχει κανένας σωτήρας πλέον να λύσει το πρόβλημά τους. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν όλοι εκείνοι που υιοθετούν μια γονεϊκή στάση ζωής και θέλουν να είναι δοτικοί, προστατευτικοί, νιώθοντας έτσι ανώτεροι από τους δέκτες, μέχρι που καταλήγει σε εθισμό. Λειτουργούν ως σωτήρες, γίνονται σκληροί και επικριτικοί και αυτή η στάση ζωής μετατρέπεται σε στάση θανάτου. Μόνο που δεν διαθέτουν πια και πολλά ίχνη γλυκύτητας για να δείξουν αξιοπρέπεια μπροστά στον θάνατο. Απεναντίας, υπενθυμίζουν στους συγγενείς τι τους έχουν προσφέρει πιστεύοντας ότι είναι υποχρεωμένοι να τους υπηρετούν.
Υπάρχουν όμως και εκείνοι που υιοθετούν μια ενήλικη στάση ζωής και δίνουν τα μέγιστα των δυνατοτήτων τους για την αυτοεκπλήρωσή τους αγκαλιάζοντας και διορθώνοντας τα λάθη τους. Μόνον αυτής της κατηγορίας άτομα μπορούν να φύγουν από τη ζωή με πληρότητα και αξιοπρέπεια γιατί τολμούσαν να αναλάβουν την ατομική τους ευθύνη και να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Γιατί ήταν άνθρωποι ελεύθεροι. Ενας τέτοιος άνθρωπος δεν διψά για την αναγνώριση των άλλων γιατί ο ίδιος έχει αναγνωρίσει τον εαυτό του ως ένα πλάσμα τυχερό. Του δόθηκε η δυνατότητα να δώσει και να πάρει χαρά στα χρόνια που έζησε. Η ευγνωμοσύνη κάνει τη διαφορά σ’ αυτή τη στάση ζωής. Η ευγνωμοσύνη του ανθρώπου που γνωρίζει ότι κανένας δεν του χρωστά τίποτε, άρα ό,τι πήρε ήταν ένα υπέρτατο δώρο που του χαρίστηκε. Αυτή η στάση ζωής εξασφαλίζει την αξιοπρέπεια στο τελείωμα του δρόμου και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ψυχική ωριμότητα. Και δεν έχει να κάνει με τη μόρφωση και τα επιτεύγματα αλλά με την επιθυμία του ατόμου να παρατηρεί την ομορφιά γύρω του».
Την ευγνώμονα στάση ζωής ως εχέγγυο για ένα ειρηνικό τέλος σημείωσε και ο κ. Μελετιάδης διηγούμενος την ιστορία ενός σύγχρονου ιερωμένου που φεύγοντας από τη ζωή είπε στους οικείους του: «Εκεί που πηγαίνω δεν ξέρω τι θα βρω, αλλά είμαι ευχαριστημένος που εδώ ήμουν μαζί σας».
Χωρίς καμία διάθεση διδακτισμού παρακαλώ να μου επιτραπεί να προσθέσω αυτό που προσωπικά αποκόμισα από το συνέδριο: η βεβαιότητα του θανάτου μπορεί να λειτουργήσει ως πυξίδα για να ζήσουμε τη ζωή που θέλουμε. Σε επαφή με το συναίσθημά μας, χωρίς ανεκπλήρωτα, χωρίς πικρίες. Κατά το ανθρωπίνως δυνατόν…

Θεολογική Σχολή της Χάλκης
Δυναμική αναγέννηση!
Οι τυχεροί που είχαμε την ευκαιρία να λάβουμε μέρος στις εργασίες του συνεδρίου «Τέλος της ζωής στον καρκίνο: η ανατριχίλα των συνόρων» δεν μπορέσαμε να μην παρατηρήσουμε τον αέρα ανανέωσης που έπνεε στον χώρο διεξαγωγής του, τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Οι κήποι ήταν ολάνθιστοι και περιποιημένοι, εργάτες πραγματοποιούσαν εργασίες συντήρησης, η οργάνωση και η ψηφιοποίηση των βιβλίων (περισσότεροι από 90.000 τόμοι, κυρίως του 18ου και του 19ου αιώνα, αλλά και κάποιοι παλαιότεροι) της φημισμένης βιβλιοθήκης συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση, ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Κερεστετζής αποτύπωνε στον καμβά του τις γυμνές αίθουσες…
Το αν οι αίθουσες αυτές ξαναγεμίσουν με μαθητές είναι ένα πολιτικό ζήτημα. Γεγονός είναι όμως ότι ακόμη και χωρίς την απόφαση (την οποία πρέπει να λάβει η τουρκική κυβέρνηση) για την επαναλειτουργία της Σχολής ως εκπαιδευτικού ιδρύματος, η Σχολή λειτουργεί και η αδελφότητά της έχει αρχίσει να υλοποιεί το όραμά της να την καταστήσει κοιτίδα ορθόδοξου πολιτισμού. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του ηγούμενου της Μονής της Αγίας Τριάδος στη Χάλκη, σεβασμιότατου Μητροπολίτη Προύσης κ. Ελπιδοφόρου: «Η αδελφότητα που συγκροτήθηκε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης με την ευλογία του Πατριάρχη μας έχει σκοπό την προετοιμασία της επαναλειτουργίας της Σχολής. Ετσι, μπορούμε να πούμε ότι ο Πατριάρχης ουσιαστικά άνοιξε τη Σχολή ως μοναστήρι, ως χώρο εκκλησιαστικής, πνευματικής, ακαδημαϊκής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Αλλά και κάτι περισσότερο: αγωνιζόμαστε να ανακαινίσουμε τις κτιριακές εγκαταστάσεις, να οργανώσουμε τη Βιβλιοθήκη, να φροντίσουμε τον κήπο, να σχεδιάσουμε το ακαδημαϊκό πρόγραμμα λειτουργίας της Σχολής».
Με άλλα λόγια, η Θεολογική Σχολή της Χάλκης είναι πιο ζωντανή από ποτέ…
Διλήμματα και εναλλακτικές
Είπαν…


Στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, οι άνθρωποι φωτογράφιζαν τους νεκρούς για να τους θυμούνται. Στην φωτογραφία των αρχών του 20ού αιώνα που έδειξε κατά τη διάρκεια της διάλεξής του ο φωτογράφος κ. Μανώλης Μετζίκης, η όρθια (χάρη σε ειδικό μηχανισμό) νεαρή γυναίκα είναι νεκρή

Μπορούμε να ξεγελάμε τους ασθενείς ως το τέλος;

Αισθάνομαι ότι μπορώ να απαντήσω χωρίς καμία αμφιβολία ότι το να κρύβουμε τη σοβαρότητα της διάγνωσης και να συνεχίζουμε να προσφέρουμε αβάσιμες ελπίδες δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να βοηθήσουμε έναν ασθενή για τον οποίο είμαστε βέβαιοι ότι δεν έχει καλή πρόγνωση. Η σχέση γιατρού – ασθενούς είναι κομβικής σημασίας για τη θεραπεία και ως εκ τούτου πρέπει να βασίζεται στην ειλικρίνεια.

Claudio Verusio
Καθηγητής Ογκολογίας,
Νοσοκομείο του Saronno
Πότε οι θεραπευτικές προσπάθειες πρέπει να δίνουν τη θέση τους στις παρηγορητικές;

Οι ασθενείς φτάνουν σε μονάδες παρηγορητικής φροντίδας έχοντας συνήθως μια μακρά ιστορία επαναλαμβανόμενων θεραπευτικών προσεγγίσεων. Ετσι, η αποδοχή του αναπόφευκτου του θανάτου γίνεται ακόμη πιο δύσκολη τόσο για τους γιατρούς όσο και για τους συγγενείς που έχουν επενδύσει τόσο κόπο στην προσπάθεια θεραπείας του αρρώστου. Η συζήτηση για την αλλαγή στην έμφαση της φροντίδας γίνεται δυσχερής και η δυσχέρεια αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι στην εποχή μας ενθαρρυνόμαστε να μοιραζόμαστε με τους ασθενείς και τους οικείους τους όλες τις πιθανές θεραπείες και τις πιθανές παρενέργειες. Αυτό δημιουργεί την ψευδή εντύπωση ότι η επιλογή θεραπείας ανήκει στον ασθενή: ο ασθενής έχει το δικαίωμα να αρνηθεί μια θεραπεία, αλλά δεν έχει το δικαίωμα να την απαιτήσει. Και οι γιατροί έχουν τη λανθασμένη άποψη ότι όταν ένας ασθενής ή η οικογένειά του ζητούν μια θεραπευτική αγωγή, θα πρέπει να τους χορηγηθεί, ακόμη και αν γνωρίζουν ότι θα είναι άχρηστη.

Dr Philip Lodge
Σύμβουλος παρηγορητικής ιατρικής,
Royal Free Hospital, Λονδίνο
Παρηγορητική ιατρική στην Ελλάδα

Στη χώρα μας δεν υπάρχει ιατρική ειδικότητα παρηγορητικής ιατρικής. Δεν υπάρχουν επίσημες μονάδες παρηγορητικής ιατρικής ούτε κρεβάτια στα νοσοκομεία του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Το 1986 δημιουργήθηκε το ιατρείο πόνου και παρηγορητικής αγωγής του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Αρεταίειο και από το 1995 η ανακουφιστική και παρηγορητική ιατρική αποτελεί μάθημα επιλογής στο Πανεπιστήμιο. Το 1995 δημιουργήθηκε η Μέριμνα, μη κυβερνητική οργάνωση παρηγορητικής ιατρικής για παιδιά. Το 2005 κατοχυρώνεται διά νόμου η υποχρέωση των γιατρών να ανακουφίζουν τον πόνο των ασθενών τελικού σταδίου. Το 2006 ξεκινά μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών παρηγορητικής ιατρικής στο Τμήμα Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 2010 ιδρύεται η Γαλιλαία από τη Μητρόπολη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής η οποία προσφέρει υπηρεσίες κατ’ οίκον για τους ασθενείς με καρκίνο τελικού σταδίου.

Αθηνά Βαδαλούκα
Διευθύντρια, Κέντρο Πόνου και Παρηγορητικής Αγωγής,
Αρεταίειο Νοσοκομείο
Και οι γιατροί είναι άνθρωποι!

Το να αραιώνουν οι επισκέψεις των ογκολόγων σε ασθενείς τελικού σταδίου (γεγονός το οποίο ερμηνεύεται από τους ασθενείς ως προδοσία) είναι μια ευρέως διαδεδομένη συμπεριφορά την οποία μπορούμε να αποδώσουμε σε δύο κυρίως λόγους: πρώτα απ’ όλα και οι γιατροί είμαστε άνθρωποι και ο θάνατος μας φοβίζει. Δεύτερον, όταν επιλέγουμε να γίνουμε γιατροί, φανταζόμαστε ότι με το νυστέρι μας ή με τις θεραπείες μας θα νικάμε τις ασθένειες και τον θάνατο. Μόνο η εμπειρία μάς κάνει να κατανοήσουμε ότι δεν είμαστε πάντα νικητές.

Claudio Verusio

Εκπαιδεύοντας γιατρούς με ανθρωπιά

Η ογκολογία αποτελεί ένα σχετικά νέο πεδίο της ιατρικής, αλλά και ταχύτατα εξελισσόμενο. Είμαι πεπεισμένος ότι προτού εκπαιδεύσουμε τους νέους ογκολόγους στις τεχνικές ελέγχου των συμπτωμάτων των ασθενών τελικού σταδίου, όπως ο πόνος, η δύσπνοια, το άγχος, η παρηγορητική νάρκωση, είναι κομβικής σημασίας να ενσταλάξουμε μέσα τους την κουλτούρα του ανθρωπισμού, την κουλτούρα που προτάσσει τη σχέση γιατρού – ασθενούς. Το να συμπαραστέκεται, το να παραμένει κανείς με διακριτικότητα δίπλα στον ασθενή, το να ακούει, είναι μεν στοιχεία του χαρακτήρα και της στάσης ζωής του καθενός, αλλά μπορούν και να αναπτυχθούν με κατάλληλη εκπαίδευση.

Enrici Aitini
Καθηγητής Ογκολογίας,
Πανεπιστήμιο της Mantova, Ιταλία
Τι προσφέρουν οι εναλλακτικές θεραπευτικές μέθοδοι;

Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ένα σημαντικό μέρος των ασθενών που χρησιμοποιούν τις εναλλακτικές θεραπευτικές μεθόδους είναι οι πάσχοντες από καρκίνο. Οι ασθενείς χρησιμοποιούν ομοιοπαθητική θεραπεία με στόχο την ενίσχυση της άμυνάς τους για να αντιμετωπίσει καλύτερα την κακοήθεια, αλλά και για τη μείωση των παρενεργειών της παράλληλης συμβατικής αγωγής, όπως ο κνησμός μετά την ακτινοθεραπεία ή τα συμπτώματα εμμηνόπαυσης έπειτα από μαστεκτομή.

Σπύρος Κυβέλλος
Ομοιοπαθητικός γιατρός,
Διεθνής Ακαδημία Κλασικής Ομοιοπαθητικής
Ποιος ο ρόλος του Διαδικτύου στο τέλος της ζωής;

Δεν είναι λίγοι οι ασθενείς που αποδίδουν στο Διαδίκτυο ρόλο δεύτερου γιατρού, ψυχαναλυτή, διαιτολόγου, φροντιστή και συντρόφου. Οταν η πιθανότητα ίασης μειώνεται, το ενδιαφέρον για παρηγορητική φροντίδα μεταφέρεται και στο Διαδίκτυο και η σχέση αποκτά τις ιδιαίτερες προεκτάσεις που το μέσο αυτό επιτρέπει. Από τις συχνότερες αναζητήσεις ασθενών είναι αυτές που αφορούν τη διατροφή, την ανακούφιση του πόνου ή της κούρασης. Επίσης συχνή είναι η αναζήτηση θεραπευτικών επιλογών, συμβατικών και εναλλακτικών. Ακόμη, δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναζητούν στο Διαδίκτυο άλλους ασθενείς με παρόμοια πορεία. Σε τέτοιες περιπτώσεις, αρκετές φορές ενισχύεται η διάθεση για συνεισφορά προς το κοινό καλό με δράσεις που καταλήγουν σε οικονομική ενίσχυση ιδρυμάτων, κλινικών ερευνητικών κέντρων… Προς αυτή την κατεύθυνση συντελεί και το νομικό και φορολογικό πλαίσιο που ισχύει σε κάποιες χώρες.

Θάνος Κοσμίδης
Συνιδρυτής της ψηφιακής πλατφόρμας Care Across

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ