Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από αναγνώριση για να είναι άνθρωπος-πολίτης. Το γεγονός αυτό απαιτεί: ένα συναισθηματικό δέσιμο, μια νομική αναγνώριση και μια κοινωνική εκτίμηση που εδράζεται σε έναν ορίζοντα κοινών αξιών (Myrian Revault d’ Allonnes: Ο συμπονετικός άνθρωπος, Βιβλ. της Εστίας, 2013). Αν ένας από τους παράγοντες αυτούς εκλείψει, το άτομο βιώνει διαταραχές που καταστρέφουν τις απαραίτητες συνθήκες που του επιτρέπουν να ζήσει μια ουσιαστική ανθρώπινη ζωή, μια ζωή που τείνει στην ευδαιμονία.
Στις μέρες μας που κυριαρχεί η φτώχεια, οι παραπάνω προϋποθέσεις υπάρχουν; Πρώτα πρέπει να τονιστεί ότι η φτώχεια δεν είναι μόνο η έλλειψη ή ανεπάρκεια των μέσων, αλλά επίσης και η ακραία ανάγκη και εξαθλίωση που παραδίδουν τους ανθρώπους βορά στη βιοτική ανάγκη.
Τα «ιδεώδη που γεννήθηκαν μέσα στη φτώχεια» υποδουλώνουν τους φτωχούς σε αυταπάτες ξένες προς την ιδιότητα του πολίτη, όπως την αυταπάτη της αφθονίας και της απεριόριστης κατανάλωσης προϊόντων. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει η H. Arendt: η ευμάρεια και η αθλιότητα είναι απλώς δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος.
Οι σημερινοί πολιτικοί ανακαλούν τον οίκτο για να κερδίσουν την εύνοια των ψηφοφόρων και όχι τη δικαιοσύνη που συνεισφέρει στο κοινό καλό των ανθρώπων. Αλλά ο οίκτος έχει ανάγκη από «αδύναμους», που μας προκαλούν λύπη, χωρίς να μας αγγίζει βαθιά, και δεν επιτρέπει πολιτική διαπαιδαγώγηση ατομικής ή συλλογικής συμπεριφοράς.
Η στροφή αυτή σχετίζεται με την άνοδο της ανεργίας, τις δυσκολίες της αποκατάστασης, τις αυξανόμενες επισφάλειες που δημιουργούν νέες τρωτότητες και φέρνουν στην επιφάνεια πρωτοφανείς όψεις των στερημένων πληθυσμών.
Το πολιτικό καθήκον υπαγορεύει την απελευθέρωση των φτωχών από την εξαθλίωση και την ενσωμάτωσή τους στη λειτουργία της δημοκρατίας. Το πρώτο καθήκον είναι «καθήκον επείγουσας ανάγκης» και το δεύτερο είναι «καθήκον ευπρέπειας». Το πρώτο είναι προαπαιτούμενο και το δεύτερο υποδηλώνει ότι κανείς δεν αποκλείεται λόγω της φτώχειας του από το πολιτικό συμβόλαιο.
Για τη θεμελίωση μιας κοινωνίας πολιτών αναγκαία προϋπόθεση είναι η ισότητα ευκαιριών και η αξιοκρατία. Οι απελπισμένοι, που πρέπει να έχουν την επείγουσα στήριξη της πολιτείας, πρέπει να ενσωματώνουν στη ζωή τους και το μήνυμα: για να βγουν από τις δυσκολίες πρέπει να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, υιοθετώντας την πρωτοβουλία και την αυτονομία, και αποδεικνύοντας ότι θέλουν να βγουν από το αδιέξοδο.
Στο σημερινό «γίγνεσθαι» οι «από-ενταγμένοι» έχουν ενεργοποιήσει μηχανισμούς άμυνας που δεν συνδέονται με συλλογική δράση, αλλά από αμυντικές συμπεριφορές του τύπου «ο σώζων εαυτόν σωθήτω».
Οι άνθρωποι, βιώνοντας μια παρατεταμένη κρίση, έχουν συνηθίσει στον αγώνα ύπαρξης κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Η συνήθεια όμως αμβλύνει την αισθητικότητα, εθίζει σε όλα και διαβρώνει την ικανότητα της φαντασίας και τη μνήμη που μας κρατάνε ζωντανούς. Γιατί, η φαντασία μάς προβάλλει στο μέλλον και η μνήμη μάς συγκρατεί στο παρελθόν και ακόμα η φαντασία επεκτείνει το μέτρο των δυνατοτήτων μας για να διεκδικήσουμε την αναγνώριση…
Ο κ. Χρήστος Β. Μασσαλάς είναι καθηγητής, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. E-mail:cmasalas@cc.uoi.gr
