Ο Καβάφης και η επικοινωνία

Μια γυναίκα στην αποβάθρα της στάσης του μετρό στο Πανεπιστήμιο κάθεται μπροστά στην κόκκινη μετόπη, η οποία γράφει: «Επέστρεφε συχνά και παίρνε με, αγαπημένη αίσθησις». Ενα νεαρό ζευγάρι το σχολιάζει και αναζητεί την παραπομπή του ποιήματος που αναγράφεται με μικρά γράμματα από κάτω: «Επέστρεφε». Το ευρύ κοινό, αυτό που κινείται καθημερινά στην Αθήνα και στους συρμούς της, δεν είναι και τόσο εξοικειωμένο με την ποίηση του μεγάλου αλεξανδρινού ποιητή. Η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών ανέλαβε να το φέρει σε επαφή με το Αρχείο Καβάφη το οποίο απέκτησε το Ιδρυμα Ωνάση πριν από έναν χρόνο. Στις 14 Οκτωβρίου λοιπόν μετόπες σε αποβάθρες των στάσεων του μετρό Κεραμεικός, Σύνταγμα, Πανεπιστήμιο, σε τρεις συρμούς τρένων ΗΣΑΠ, σε ένα τραμ και 31 λεωφορεία, γέμισαν με θραύσματα από εννέα ποιήματα του Καβάφη. Με στίχους αναρτημένους ως ποιητικά σλόγκαν και με μια αισθητική πιο «ποπ».

Ο στίχος του «σκανδάλου»

Δεν υπολόγιζε όμως τα social media, τα οποία ξεσηκώθηκαν απέναντι στο εγχείρημα, με έναυσμα ένα άρθρο της δημοσιογράφου Ναταλί Χατζηαντωνίου στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία». Πέτρα σκανδάλου ήταν ο γνωστός σε όλους πλέον στίχος «Είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία» αποκομμένος από το ποίημα «Εν μεγάλη Eλληνική αποικία, 200 π.X.» και αναρτημένος με τεράστια γράμματα στην εξωτερική επιφάνεια ενός λεωφορείου με φόντο τη Βουλή. Οι θετικά διακείμενοι στις θεωρίες συνωμοσίας, αλλά και στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, όπως η Ρένα Δούρου και ο Δημήτρης Παπαδημούλης, μίλησαν μέσω των tweets τους για «μονταζιέρες» και «προπαγάνδα». Οι πιο νηφάλιοι περιορίστηκαν να επισημάνουν την αστοχία της αποσπασματικής επιλογής. Διότι απλούστατα, αλλά καθόλου εμφανέστατα όπως θα όφειλε, στην ανάρτηση του στίχου στα ΜΜΕ, η «βία» στο ποίημα του Καβάφη είναι η βιασύνη και όχι αυτή που συνήθως καταδικάζουμε. Τα αντανακλαστικά της Στέγης λειτούργησαν άμεσα και, μία ημέρα μετά τον σάλο που προκλήθηκε, εκδόθηκε ανακοίνωση στην οποία επισημάνθηκε ότι «κομματικές ή πολιτικές σκοπιμότητες ούτε υπήρξαν ούτε υπάρχουν». Ο στίχος «παρερμηνεύτηκε», ο στίχος συμπληρώθηκε: «Να μη βιαζόμεθα· είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία» και ατόφιος πλέον κυκλοφορεί στους δρόμους.

Οι παγίδες των ποιημάτων

«Ο Καβάφης είναι ένας ποιητής γεμάτος παγίδες, γιατί είναι ένας ειρωνικός ποιητής. Ο συγκεκριμένος στίχος έκρυβε διπλή παγίδα» θα σχολιάσει ο Νάσος Βαγενάς, καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Στην παγίδα αυτή έπεσε όχι μόνο το Ιδρυμα Ωνάση αλλά και εκείνοι οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για την επιλογή του επίμαχου στίχου. Αναφέρομαι στον ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος θεώρησε ότι το «Είναι επικίνδυνον πράγμα η βία» στρεφόταν εναντίον του, οπότε με την αντίδρασή του είναι σαν να επιβεβαιώνει τη θεωρία των δύο άκρων. Πιστεύω ότι η επιλογή των στίχων θα έπρεπε να ανατεθεί σε ανθρώπους που γνωρίζουν καλά το έργο του Καβάφη, για να κάνουν μια προσεκτική επιλογή, η οποία δεν θα μπορούσε στους πονηρούς καιρούς που ζούμε να παρερμηνευτεί και να δημιουργηθεί ένα θέμα το οποίο δεν άπτεται της ουσίας της ποίησης. Ο ποιητικός λόγος είναι οικονομικός λόγος και κατ’ αυτόν τον τρόπο θα πρέπει να χρησιμοποιείται και να αναρτάται και όχι με νεοπλουτίστικο τρόπο». Ο κ. Βαγενάς θα επισημάνει ότι η ανάρτηση στίχων ενός ποιητή σε μέσα μαζικής μεταφοράς δεν αποτελεί καινοτομία της Στέγης. Οσο υπήρχε το ΕΚΕΒΙ, αναρτούνταν στίχοι ποιητών, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης ή κάποιο «Ετος», και ο ίδιος ο Βαγενάς είχε επιλέξει στο παρελθόν στίχους ποιητών μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Σε δίστιχα ή τετράστιχα και με «ήσυχη» γραφιστική προσέγγιση.

Η «ποπ» προσέγγιση

Διότι το «ποπ» κάνει μπαμ και προκαλεί έντονα σχόλια. Πολλά θετικά αλλά και αρνητικά σχόλια που αφορούν την αισθητική της καμπάνιας. «Φρέσκια», «μοντέρνα» από τη μία, «καρτουνίστικη», «αντιαισθητική ως προς τα γιγαντιαία γράμματά της» από την άλλη. Ο Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, συνιδρυτής του δημιουργικού γραφείου Beetroot και υπεύθυνος για τον σχεδιασμό της καμπάνιας, είναι ο αρμόδιος να σχολιάσει. «Ο χαρακτηρισμός «ποπ» είναι σχετικός. Θα έλεγα ότι ο σχεδιασμός είναι πιο σύγχρονος, λιγότερο αναμενόμενος. Αυτό προκύπτει από το brief που πήραμε από τη Στέγη. Ο στόχος ήταν να έρθει ο Καβάφης πιο κοντά στο ευρύ κοινό. Ηταν μια κίνηση εξωστρέφειας. Τόσα χρόνια το οπτικό υλικό που αφορούσε την ποίηση ήταν σοβαρό και αποστειρωμένο, σε μπεζ χαρτί με γκραβούρες. Ο Καβάφης ήταν ούτως ή άλλως προάγγελος της μοντέρνας ποίησης, οπότε θεωρήσαμε ότι ταίριαζε μια τέτοια προσέγγιση, δεδομένου ότι προοριζόταν για τέρψη όλου του κοινού. Και σύγχρονος είναι ο Καβάφης και επίκαιρος. Γιατί πρέπει να είναι στη ναφθαλίνη;».

Πολλαπλή ανάγνωση

Αλλά ας επανέλθουμε στην ίδια την ποίηση, η οποία για ορισμένους «ορφάνεψε» έτσι όπως βρέθηκαν να κυκλοφορούν στην πόλη μόνοι τους μεμονωμένοι στίχοι. Αν και κανένας δεν αμφισβητεί ωστόσο ότι ο «Ξένος εγώ ξένος πολύ» είχε τεράστια απήχηση παρ’ όλη την αποκοπή του από το ποίημα «Μύρης· Αλεξάνδρεια του 340 μ.Χ.». Ο Δημήτρης Παπανικολάου, λέκτορας Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και επιστημονικός σύμβουλος της Στέγης για το Αρχείο Καβάφη –όχι όμως για τη συγκεκριμένη καμπάνια -, θα πει: «Η απένταξη στίχων και η αποκοπή από τα συμφραζόμενα (όπως και ο ίδιος ο Καβάφης πολύ καλά γνώριζε) μπορεί να λειτουργήσουν πολύ δημιουργικά. Αφενός βάζουν το κοινό σε μια διαδικασία πολλαπλής ανάγνωσης, ενδεχομένως παρανάγνωσης που φτάνει ως την εικονοκλαστική ειρωνεία, και την ίδια στιγμή το στέλνουν στην αναζήτηση του αρχικού κειμένου και της ποιητικής ιδέας με μια φρέσκια ματιά. Είναι πολύ εύκολο να βρεις τον Καβάφη της Ιθάκης και των Θερμοπυλών, είναι πολύ εύκολο να αναδημοσιεύσεις ολόκληρα τα κλασικά ποιήματά του, αλλά έτσι δεν ανοίγεις συζήτηση, απλώς ευλογείς τα γένια σου και αναπαράγεις χασμουρητά και παθητικούς αναγνώστες. Το ζήτημα είναι πώς θα κάνεις τον κόσμο να ξανακοιτάξει τα αποσπάσματα, να τα ξανασκεφτεί, ακόμα και να αναρωτηθεί για την πολιτική της συγκεκριμένης χρήσης τους. Ο αντίλογος υποστήριξε μια ιδεολογία της αυθεντικότητας και της απόλυτης ποιητικής ιδέας που είναι ξεπερασμένη στις μέρες μας. Κάποιες από τις επιλογές τις βρίσκω και εγώ πολύ άστοχες, όμως η γενικότερη φιλοσοφία της καμπάνιας με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Και χάρηκα πάρα πολύ με όλον αυτόν τον χαμό που έγινε στο Internet. Ενας χείμαρρος αμφισβήτησης, δημιουργικότητας, ειρωνείας και παστίς ήρθε από παντού».

Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, υποδιευθύντρια και υπεύθυνη επικοινωνίας της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, θα σχολιάσει: «Μπορείς να κάνεις ασφαλείς επιλογές και η ησυχία σου να είναι εξασφαλισμένη. Δεν χρειαζόταν να ξεσπάσει σκάνδαλο, αλλά, αν τα βάλω στη ζυγαριά, το γεγονός ότι γίνεται τέτοια συζήτηση για την ποίηση σήμερα και διαφωνούμε είναι υγιές, από τη στιγμή που δεν διακρίνει κάποιος πολιτικές σκοπιμότητες πίσω από την κίνησή μας. Το ίδιο συμβαίνει σε παραστάσεις. Την ίδια στιγμή που κάποιος χειροκροτεί, κάποιος βγαίνει από την αίθουσα. Για εμάς το ρίσκο είναι στάση, όχι στο όνομα της πρόκλησης αλλά της αποφυγής του ανώδυνου. Επειτα, μιλάμε για μια κινητικότητα η οποία μόλις τώρα ξεκινάει. Η καμπάνια αυτή ήταν μια πρώτη επικοινωνιακή σύσταση που δηλώνει ότι μας ενδιαφέρει ο Καβάφης να κυκλοφορήσει στον δρόμο αλλά και να τον γνωρίσει κόσμος που δεν τον ξέρει ή που έχει δυσκολία πρόσβασης σε αυτόν. Για παράδειγμα, για πρώτη φορά βγάζουμε έκδοση του έργου του σε γραφή Μπράιγ».