O Ντιντερό και το πνεύμα της κριτικής

Το εξώφυλλο της Εγκυκλοπαίδειας. Το βασικό όργανο των διαφωτιστών και βασικό έργο του Ντενί Ντιντερό

Το έτος 2012 η ευρωπαϊκή πολιτεία των γραμμάτων τίμησε με ποικίλες εκδηλώσεις τα 300 χρόνια από τη γέννηση, το 1712, του πολίτη της Γενεύης Jean-Jaques Rousseau, ενός από τα οξύτερα κριτικά πνεύματα στη διανοητική ιστορία της Ευρώπης. Εφέτος είναι η σειρά του Denis Diderot, ο οποίος γεννήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 1713 στην πόλη Langres της Βορειοανατολικής Γαλλίας. Η επέτειος δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητη ακριβώς επειδή μας υπενθυμίζει τη μαρτυρία ενός εμβληματικού εκπροσώπου του κριτικού πνεύματος του Διαφωτισμού. Γνωστός κυρίως στην ιστορία της ευρωπαϊκής παιδείας ως διευθυντής, μεταξύ 1751 και 1772, της Εγκυκλοπαιδείας, του σημαντικότερου εκδοτικού εγχειρήματος στο οποίο συνοψίστηκε το πνεύμα του Διαφωτισμού, ο Diderot, ο Διδερότος, όπως τον έλεγε ο Κ. Θ. Δημαράς επαναλαμβάνοντας την ονοματολογία που είχαν δημιουργήσει παλαιότερα οι λόγιοι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, είναι μια φωνή συνεχούς και ακατάβλητης κριτικής αναζήτησης επάνω στα θεμελιώδη ζητήματα της πνευματικής ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η ζωή του η ίδια υπήρξε μια συνεχής διαδρομή διαμαρτυρίας και αντιπαράθεσης με τις συμβάσεις της καθιερωμένης τάξης πραγμάτων. Αν και προοριζόταν για τις τάξεις του κλήρου και εκπαιδεύτηκε στο ιησουιτικό κολέγιο Louis-le-Grand, εγκατέλειψε τις σπουδές της θεολογίας και το σχήμα του κληρικού, στράφηκε στα νομικά και τη φιλοσοφία, νυμφεύτηκε μυστικά και έζησε μποέμικη ζωή στο Παρίσι. Ως διευθυντής, μαζί με τον D’Alembert, της Εγκυκλοπαιδείας βρέθηκε σε συνεχή αντιπαράθεση με τη λογοκρισία της γαλλικής μοναρχίας και είχε να αντιμετωπίσει ιδίως τη σφοδρή πολεμική των ιησουιτών πρώην δασκάλων του. Υπό τις περιστάσεις αυτές η έκδοση της Εγκυκλοπαιδείας διακόπηκε προσωρινά το έτος 1759, ο Διδερότος όμως δεν πτοήθηκε. Συνέχισε την έκδοση στην παρανομία μέχρι το 1765. Η στάση του απέναντι στις αρχές διαμορφώθηκε από την πεποίθηση ότι η ελεύθερη σκέψη δεν μπορεί να κατασταλεί από τις απαγορεύσεις και την άσκηση φυσικής βίας.

Στο συμπέρασμα αυτό τον είχε οδηγήσει η εμπειρία του από την υποδοχή του πρώτου του, ανώνυμου, έργου, Φιλοσοφικές σκέψεις, το 1746, όπου εξετάζει το ζήτημα της αλληλεπίδρασης φύσης και θρησκείας, καταλήγοντας στην άποψη ότι η αρετή είναι ανεξάρτητη από τη θρησκευτική πίστη. Με πλήρη αδιαφορία για τις συνέπειες και τις σκοπιμότητες άφηνε τη σκέψη του να κινείται ελεύθερα και δημοσίευε χωρίς δισταγμό τις κρίσεις στις οποίες τον οδηγούσε ο στοχασμός του. Το έτος 1749 έδωσε στη δημοσιότητα ένα από τα γνωστότερα και πιο επίμαχα έργα του, την Επιστολή περί των τυφλών προς χρήσιν εκείνων που βλέπουν. Με το έργο αυτό αποκρυσταλλώνεται τόσο το ύφος όσο και η φιλοσοφική προσέγγιση του Διδερότου, ο οποίος ερωτοτροπεί πλέον ανοιχτά με την αθεΐα. Η άποψη αυτή τού στοίχισε φυλάκιση στη φυλακή της Vincennes, όπου τον επισκέφθηκε ο Ρουσσώ, ενώ ο Βολταίρος τήρησε τις αποστάσεις του.

Ο Διδερότος δεν «συνετίστηκε» ούτε από τη φυλάκιση, ούτε από τις διώξεις της λογοκρισίας. Εξακολούθησε να σκέφτεται αδέσμευτα και να στρέφει τα βέλη της κριτικής του προς όλες τις κατευθύνσεις. Στράφηκε κριτικά προς τη φιλοσοφία της φύσης, όπως και προς την κοινωνική φιλοσοφία που ανέπτυσσαν οι στοχαστές του Διαφωτισμού, οι συνοδοιπόροι και συμπολεμιστές του στον δρόμο προς την «αφύπνιση των πνευμάτων», όπως παρατήρησε αργότερα ο Γκαίτε. Υπέβαλε σε κριτική εξέταση τον μηχανιστικό υλισμό της φυσικής φιλοσοφίας του Ελβετίου, τονίζοντας ότι τη λειτουργία της φύσης μπορούμε να την κατανοήσουμε μόνο εμπειρικά, παρακολουθώντας συστηματικά τα φυσικά φαινόμενα και απορρίπτοντας ως άχρηστο και παραπλανητικό τον αφηρημένο στοχασμό, έστω και αν αυτός εδράζεται επί των αρχών του ορθολογισμού. Επέκρινε επίσης την κοινωνική φιλοσοφία του παλιού φίλου του Ρουσσώ, επισημαίνοντας ότι επειδή ακριβώς η επιδίωξη της ηδονής βρίσκεται μέσα στη φύση του ανθρώπου, δεν είναι ασυμβίβαστη με την αρετή και υποδεικνύοντας ότι μια κοινωνική ηθική κατά την οποία η ατομική ευτυχία και το γενικό αγαθό θα μπορούσαν να συμπέσουν βρίσκεται εντός των δυνατοτήτων της ανθρωπότητας.

Ο Διδερότος κάθε άλλο παρά παρέμεινε αδιάφορος για την πολιτική πραγματικότητα γύρω του. Οι σημαντικότερες συμβολές του στην Εγκυκλοπαιδεία υπήρξαν λήμματα για θέματα πολιτικής ανάλυσης, αρχίζοντας από το άρθρο «Πολιτική εξουσία» (autorité) στον πρώτο τόμο. Στο κείμενο αυτό, ένδεκα χρόνια πριν το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσσώ, τολμά να υποστηρίξει ότι μόνο η συναίνεση των κυβερνωμένων συνιστά βάση νομιμότητας για την άσκηση εξουσίας επ’ αυτών. Τα επιχειρήματά του προκάλεσαν την αντίδραση των Ιησουιτών που κάλεσαν τη λογοκρισία να παρέμβει. Ο συντάκτης του λήμματος αντί να πτοηθεί πρόσθεσε και άλλα λήμματα που συνιστούν ανοιχτές εκδηλώσεις πολιτικής κριτικής και στους επόμενους τόμους.