Στο μυαλό των Δεξιών: Η πολιτική, οι μυρωδιές και το σαπούνι

Στις ΗΠΑ οι συντηρητικοί μπορεί να μην συμπαθούν τους προοδευτικούς, αλλά φαίνεται πως τους καταλαβαίνουν αρκετά καλά. Αντίθετα, πολλοί προοδευτικοί παραξενεύονται με τον τρόπο που σκέφτονται οι συντηρητικοί ψηφοφόροι.

Στο πλαίσιο μιας πανεπιστημιακής έρευνας, ζητήθηκε από 2.000 Αμερικάνους να συμπληρώσουν ερωτηματολόγια γύρω από ηθικά ζητήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις τους ζητήθηκε να απαντήσουν όπως θα απαντούσε, κατά τη γνώμη τους, ένας «τυπικός προοδευτικός» ή ένας «τυπικός συντηρητικός».

Όπως προέκυψε, μετριοπαθείς και συντηρητικοί αποδείχτηκαν ικανοί στο να μαντέψουν πως θα απαντούσαν στα ερωτήματα οι προοδευτικοί. Αντίθετα, οι προοδευτικοί – και ιδιαίτερα όσοι αυτοχαρακτηρίζονταν «πολύ προοδευτικοί», έδειξαν πολύ μικρότερη ικανότητα στο να βάλουν τον εαυτό τους στο «μυαλό» των συντηρητικών αντιπάλων τους και να μαντέψουν πως θα απαντούσαν εκείνοι.

Ευτυχώς για τους προοδευτικούς σαν και μένα, ένα συναρπαστικό νέο βιβλίο έρχεται να λύσει το μυστήριο της δεξιάς – και να φωτίσει το είδος του πολιτικού μηνύματος που μπορεί να «περάσει» στους ψηφοφόρους όλων των τάσεων. Λέγεται «The Righteous Mind», και έχει γραφτεί από τον Τζόναθαν Χέιντ, καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια: σύμφωνα με αυτόν, η ηθική είναι σε μεγάλο βαθμό συνδυασμός τριών αξιών- της έγνοιας για τους αδύναμους, του αισθήματος δικαίου και της ελευθερίας. Οι συντηρητικοί μοιράζονται αυτές τις αγωνίες (αν και κατανοούν διαφορετικά τις έννοιες του δίκαιου και της ελευθερίας) και προσθέτουν στο μείγμα τρεις ακόμη αξίες: αφοσίωση, σεβασμό της αρχής, και ιερότητα.

Αυτές οι τρεις τελευταίες αξίες συνενώνουν μεταξύ τους διαφορετικές ομάδες, που μοιράζονται ωστόσο τον ίδιο σεβασμό για σύμβολα όπως η σημαία ή ο στρατός. Αποτελούν μια υπενθύμιση του γεγονότος ότι οι ανθρώπινες ηθικές κρίσεις αφορούν πολύ περισσότερα πράγματα από την βοήθεια προς τους άλλους. Έτσι, ανάμεσα στα πιο ενδιαφέροντα τμήματα του βιβλίου είναι εκείνο όπου εξετάζει τα ταμπού.

Η ομάδα του ζητά από τους συμμετέχοντας στην έρευνα να απαντήσουν σε ενοχλητικές ερωτήσεις. Ποια είναι η γνώμη τους για έναν αδελφό και μια αδελφή που πειραματίζονται με την αιμομιξία, αλλά χρησιμοποιούν προφυλακτικό; Ή για μια οικογένεια που, όταν ο σκύλος της πατήθηκε από ένα αυτοκίνητο, τον μαγείρεψαν και τον έφαγαν για βραδινό; Οι περισσότεροι συμμετέχοντες ένιωσαν βαθιά αποστροφή, αλλά δεν ήξεραν να διατυπώσουν το γιατί: φαίνεται πως τέτοια παραδείγματα είναι απωθητικά για όλους μας, ακόμη κι αν κανένας δεν υφίσταται βλάβη.

Και τα πολιτικά διλήμματα συχνά περιστρέφονται γύρω από τέτοιου είδους ευρείς ηθικούς κώδικες. Οι φετινές προκριματικές εκλογές για το χρίσμα των Ρεπουμπλικάνων ήταν ένα αληθινό καλειδοσκόπιο γύρω από τα θέματα της αφοσίωσης, της εξουσίας και της ιερότητας. Μπορεί, ας πούμε, ένα ίδρυμα που χρηματοδοτείται έστω και εμμέσως από την εκκλησία να αρνηθεί την ασφαλιστική κάλυψη μιας άμβλωσης από μια ασφαλισμένη του; Αυτός είναι και ο λόγος που άνθρωποι όπως εγώ βρίσκουν τις συγκεκριμένες εκλογές τόσο τρελές.

Για να το θέσω διαφορετικά: σκεφτείτε το ζήτημα των έξi αξιών που προαναφέραμε σαν ζήτημα έξη διαφορετικών γλωσσών. Οι συντηρητικοί μιλούν και τις έξη, ενώ οι προοδευτικοί μιλούν καλά μόνον τις τρεις. Κάποιοι μάλιστα από αυτούς, ανάμεσα τους κι εγώ, χρησιμοποιούμε μόνον μία «γλώσσα» – αυτή της φροντίδας για τα αθώα θύματα.

«Η ψυχολογία της ηθικής μπορεί να εξηγήσει γιατί το Δημοκρατικό Κόμμα έχει τόσο μεγάλη δυσκολία να περάσει τα μηνύματα του στους ψηφοφόρους», γράφει ο Χέιντ, ένας πρώην αριστερός που έγινε κεντρώος ενώ έγραφε το βιβλίο.

Τα τελευταία χρόνια, αυξάνονται οι έρευνες γύρω από τις ρίζες των πολιτικών ιδεολογιών, ρίζες που φαίνεται πως είναι πολύ βαθιές. Οι ενήλικες που αυτοχαρακτηρίζονται προοδευτικοί, όπως προκύπτει από μαρτυρίες των νηπιαγωγών τους, σαν παιδιά ήταν φιλοπερίεργοι, αγαπούσαν τα λογοπαίγνια, αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα τακτικοί ή πειθαρχημένοι.

Άλλες έρευνες δείχνουν πως οι συντηρητικοί είναι ιδιαίτερα «ευαίσθητοι» στις απειλές, με μεγαλύτερη έφεση να τινάζονται όταν ακούνε ξαφνικούς θορύβους. Οι συντηρητικοί, επίσης, ιδρώνουν περισσότερο όταν βλέπουν αηδιαστικές εικόνες, όπως μια εικόνα κάποιου που τρώει σκουλήκια. Οι προοδευτικοί επίσης νιώθουν αηδία, αλλά πολύ μικρότερη.

Επίσης, οτιδήποτε μας κάνει να νιώθουμε σιχασιά ή αντίθετα οτιδήποτε μας δίνει την αίσθηση της καθαρότητας μπορεί να έχει επίπτωση – έστω και προσωρινή – στα πολιτικά μας πιστεύω. Πιέζει τα κουμπιά της ιερότητας μέσα μας, και μας κάνει πιο συντηρητικούς.

Μελέτη του πανεπιστημίου του Τορόντο συμπέρανε πως, αν ζητήσεις από όσους συμμετέχουν στην συμπλήρωση ενός ερωτηματολογίου να σαπουνίσει πρώτα τα χέρια του, τότε αυτοί γίνονται περισσότερο ηθικολόγοι γύρω από θέματα όπως η χρήση ναρκωτικών και η πορνογραφία. Ερευνητές κατέληξαν ακόμη ότι συνεντευξιαζόμενοι στην πανεπιστημιούπολη του Στάνφορντ παρουσιάζονταν πιο σκληροί και ηθικολόγοι στις απόψεις τους, αν στον χώρο της εξέτασης είχε πρώτα χυθεί ένα υγρό με ενοχλητική μυρωδιά.

Οι ιδεολογίες μας δεν διαμορφώνουν μόνο τα πολιτικά μας πιστεύω. Ακόμη και το είδος των κατοικίδιων που διαλέγουμε εξαρτάται από την ηθική μας κατεύθυνση. Ερευνητές της επιστημονικής ομάδας «YourMorals.org» βρήκαν ότι οι προοδευτικοί προτιμούν σκύλους που είναι μεν ευγενικοί αλλά όχι δουλικοί προς τον αφέντη τους, ενώ οι συντηρητικοί θέλουν πιστά και υπάκουα σκυλιά.

Με άλλα λόγια, οι ηθικές και πολιτικές κρίσεις είναι εκ φύσεως περίπλοκες και αντιφατικές, καθώς διαμορφώνονται από μια τεράστια γκάμα αξιών, προσωπικοτήτων – ακόμη και μυρωδιών. Πολύ μικρό ποσοστό εξαρτάται από νοητικές λειτουργίες: υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι οι άνθρωποι με υψηλότερο δείκτη νοημοσύνης δεν σκέφτονται ζητήματα ηθικής πιο ισορροπημένα ή ακριβοδίκαια από τους λιγότερο έξυπνους: απλά είναι περισσότερο ευφραδείς στην παρουσίαση των απόψεων τους.

Παρομοίως, προκύπτει από τις έρευνες πως οι καθηγητές της ηθικής φιλοσοφίας δεν είναι περισσότερο ηθικοί από τους άλλους καθηγητές. Και ξέρετε ποια βιβλία είναι αυτά που κλέβονται περισσότερο από άλλα από τις βιβλιοθήκες; Μα τα βιβλία περί ηθικής!