Είναι ανθρώπινο, χωρίς αμφιβολία, να θέλει κανείς η εικόνα που θα αφήσει πίσω για τον εαυτό του να αποτελεί αντικείμενο θετικών σχολίων. Πολλές φορές, όμως, το φυσικό ενδιαφέρον κάποιου για την εξασφάλιση της καλής φήμης του μεταξύ των μεταγενεστέρων του μπορεί από απλή επιδίωξη να εξελιχθεί σε έμμονη ιδέα και τότε να γίνει η αιτία ώστε να προβεί σε πράξεις των οποίων η ηθική επιληψιμότητα δεν μπορεί να εξαλειφθεί ή, έστω, να μετριαστεί, όσο σημαντική κι αν, κατά γενική ομολογία, θεωρηθεί η συνεισφορά του στην ιστορία- όπως συνέβη στην περίπτωση του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το πάθος του Αλέξανδρου, ορισμένως, για την υστεροφημία του είχε φθάσει σε τέτοιο βαθμό ακρότητας ώστε να αντιδρά με τόσο ανόητο τρόπο που ούτε ένα ανεπιτήδευτο παιδί δεν θα συμπεριφερόταν. Ετσι, όταν είδε έναν αγγελιαφόρο να τρέχει περιχαρής προς το μέρος του και να του τείνει το δεξί χέρι για να του ανακοινώσει κάποια ευχάριστη είδηση, κάτω από το κράτος της αγωνίας του να βρεθεί ένας μεγάλος ποιητής που, όπως ο Ομηρος διηγήθηκε τα κατορθώματα του Αχιλλέα, θα εξιστορούσε στις μέλλουσες γενιές και τα δικά του ανδραγαθήματα, του είπε: «Τι θα μου αναγγείλεις, φίλε; Οτι αναβίωσε ο Ομηρος;». Ηταν τόση η ανησυχία του Αλέξανδρου να μην τον ξεπεράσει κανένας άλλος στο μέλλον σε δόξα ώστε, όταν έφθασε στον Γάγγη, στο τέρμα της εντυπωσιακής εκστρατείας του, η ευχή που έκανε ήταν κανένας ύστερα από αυτόν να μην προχωρήσει παραπέρα.
Το έντονο ενδιαφέρον του Αλέξανδρου για την υστεροφημία του, η έμμονη ιδέα να εξασφαλίσει με κάθε τρόπο την περίοπτη στην ιστορία θέση που πίστευε ότι του άρμοζε, ήταν επόμενο να καθορίσει σε σημαντικό βαθμό τις επιλογές του, στις οποίες- μαζί με την ασύγκριτη γενναιότητά του στα πεδία των μαχών και την ξεχωριστή διορατικότητά του στην πολιτική, χάρη στις οποίες κυρίως κατόρθωσε να ιδρύσει περισσότερες από εβδομήντα πόλεις και να επιβάλει τον ελληνικό πολιτισμό σε βαρβαρικά έθνη- αποτυπώνονται ανεξίτηλα ηθικά στίγματα. Ετσι, παρουσιάζεται αδιακρίτως άδικος και αχάριστος όταν, μετά την εκτέλεση του Φιλώτα- ο οποίος, βέβαια, όπως του κατήγγειλαν, συνωμοτούσε εις βάρος του- διατάζει να σκοτώσουν και τον πατέρα του, τον Παρμενίωνα, τον μόνο από τους ηλικιωμένους φίλους του που όχι μόνο τον παρότρυνε όσο κανείς άλλος να εκστρατεύσει στην Ασία αλλά είδε κατά την εκστρατεία εκείνη και τους δύο από τους τρεις γιους του να πέφτουν νεκροί στο πεδίο της μάχης. Συμπεριφέρεται παράλογα όταν, επειδή πέθανε ο Ηφαιστίων από δική του καθαρά αμέλεια, δίνει εντολή να σταυρώσουν τον δύστυχο γιατρό του και κατόπιν διατάζει να καταστρέψουν το έθνος των Κοσσαίων σφάζοντας όλους τους ενηλίκους. Αν στην ψυχή του Αλέξανδρου δεν είχε παγιωθεί η ιδέα ότι οι άνθρωποι τότε και ύστερα από αυτόν όφειλαν να αναγνωρίσουν τις αναμφισβήτητες ικανότητές του χωρίς, κατά την αξιολόγηση της προσωπικότητάς του, να έχουν το δικαίωμα να τις συσχετίσουν με τις αμφίβολες από ηθική άποψη επιλογές του, ενδεχομένως ο μεγάλος Μακεδόνας στρατηλάτης να μην είχε διολισθήσει με τόση ευκολία στη σκληρότητα, την άκριτη αδικία, την αχαριστία, τον παραλογισμό.
Στον αντίποδα του Αλέξανδρου βρίσκεται ο αυτοκράτορας Ιουλιανός, ο αποκληθείς αποστάτης. Εν αντιθέσει προς τον Αλέξανδρο, που επιχείρησε να κυριεύσει τον κόσμο βγάζοντας από μπροστά του ό,τι και όποιον τον εμπόδιζε, ο Ιουλιανός έσκυψε μέσα του και επιζήτησε, πρωτίστως, να κυριαρχήσει στον εαυτό του έτσι ώστε η παρουσία του να μην προκαλεί την παραμικρή όχληση στους άλλους γύρω του. Επειδή, ορισμένως, ένιωθε ντροπή να ιδρώνει και να φτύνει μπροστά στους άλλους, θεωρούσε χρέος του να υποβάλει τον εαυτό του σε τέτοια άσκηση ώστε ο οργανισμός του να μην υπόκειται σε εφίδρωση και να μην παράγει πτύελα ή φλέγματα που να είναι αναγκασμένος να τα αποβάλλει. Φρόντιζε, γενικώς, η ψυχή και το σώμα του να αποστρέφονται ό,τι ήταν χυδαίο και τον εξέθετε στα μάτια των άλλων και να έλκονται μόνο από τα αξιόλογα, τα όμορφα, τα ενάρετα.
Η σεμνότητα και η εσωστρέφειά του, όμως, δεν εμπόδισαν τον Ιουλιανό, που πέθανε στο πεδίο της μάχης εκπληρώνοντας το καθήκον του απέναντι στην πατρίδα του, να καταγραφεί στην Ιστορία με τη φήμη του άξιου αυτοκράτορα που διηύρυνε τα σύνορα του βασιλείου του. Στον τρόπο που χειρίστηκε τη ζωή του ο Ιουλιανός πιθανόν να συνέβαλε το γεγονός ότι σπούδασε και διακόνησε πιστά τη φιλοσοφία, η οποία, πίστευε, είχε τέτοιαν ισχύ που να μπορεί να εξασφαλίσει στον άνθρωπο τόση αυτοκυριαρχία ώστε να του επιτρέπει να αναστέλλει ακόμη και τη ζωτική λειτουργία της αναπνοής του.
Μα, θα πει κανείς, κι ο Αλέξανδρος, ο οποίος επέδειξε μια τελείως διαφορετική συμπεριφορά από εκείνη του Ιουλιανού, δεν ήταν άμοιρος φιλοσοφικής παιδείας· ο πατέρας του, Φίλιππος, φρόντισε από πολύ νωρίς να προσλάβει ως παιδαγωγό του τον μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη.
Τελικά, δεν αρκεί κάποιος να σπουδάσει τα μαθήματα της φιλοσοφίας και γενικότερα να μορφωθεί για να αποκτήσει ο χαρακτήρας του μέτρο, ευπρέπεια και ευαισθησία. Χρειάζεται, επίσης, να τα ενστερνιστεί και να τα καταστήσει κανόνα ζωής.
Ο κ. Θεοδόσης Πελεγρίνης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
