O Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, το μεγαλύτερο γεγονός του 20ού αιώνα εξαιτίας της καταστροφής που προκάλεσε η ανθρωπότητα στον εαυτό της, δεν έπαψε ποτέ πραγματικά να δίνει τροφή στον κινηματογράφο. Από τη «Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη» του Ρομπέρτο Ροσελίνι ως τη «Λίστα του Σίντλερ» του Στίβεν Σπίλμπεργκ, ο κινηματογράφος έχει αποτυπώσει μυριάδες φορές τις ιστοριογραφικές, πολιτικές και προφανώς αισθητικές ιδέες επί του ζητήματος.
Η ιστορική έρευνα, η εντύπωση της γενοκτονίας στη συλλογική συνείδηση, η δημόσια αναγνώριση των ευθυνών και των εγκλημάτων κράτησαν παράλληλα τις μνήμες ζωντανές. Η μετάβαση στον 21ο αιώνα θα έδινε την εντύπωση ότι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, περισσότερο από μισό αιώνα μετά την απελευθέρωση της Ευρώπης από τη ναζιστική κατοχή, θα περνούσε επιτέλους στην Ιστορία.
Παρ΄ όλα αυτά, η σπίθα του παραμένει αναμμένη στη μεγάλη οθόνη, μέσω μιας πλειάδας σημαντικών ταινιών, αφιερωμένων λιγότερο ή περισσότερο σε εκείνη τη σκοτεινή περίοδο: «Επιχείρηση Βαλκυρία» του Μπράιαν Σίνγκερ και οι «Εναντίωση» του Εντουαρντ Ζούικ (2009), «Κατίν» του Αντρέι Βάιντα (2009), «Αδωξοι Μπάσταρδη» του Κουέντιν Ταραντίνο (2009), «Ο Στρατός του Εγκλήματος» του Ρομπέρ Γκεντιγκιάν (2009), «Vincere» του Μάρκο Μπελόκιο (2009), «Το νησί των καταραμένων» του Μάρτιν Σκορσέζε και «Κorkoro» του Τόνι Γκάτλιφ (2009), «Το δέντρο και το δάσος» των Ολιβιέ Ντικαστέλ και Ζακ Μαρτινό (2010).
Ποιο στοίχημα της μνήμης, ποια σύγχρονη συζήτηση έδωσε το έναυσμα για αυτές τις ταινίες; Η απάντηση ίσως να έγκειται στο γεγονός ότι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πράγματι πέρασε στην Ιστορία, μια εξέλιξη που σχετίζεται με τον θάνατο των τελευταίων μαρτύρων, στην πρώτη τάξη των οποίων βρίσκονται οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Παράλληλα όμως αυξήθηκε και η ανησυχία μήπως εκτός από την Ιστορία τα γεγονότα εκείνης της περιόδου περάσουν και στη λήθη.
Το περίφημο «καθήκον της μνήμης» έγινε με τη σειρά του θέμα συζήτησης, με το οποίο καταγίνεται ο κινηματογράφος. Ορισμένες ταινίες συμμορφώνονται με αυτή την τάση, βρίσκοντας αν όχι στο Ολοκαύτωμα τουλάχιστον στην κατάπτωση εκείνης της περιόδου μια ανεξάντλητη πηγή αποκαλύψεων περισσότερο ή λιγότερο ρομαντικών και παιδαγωγικών. Βλέπουμε εβραίους αντάρτες στην «Εναντίωση», τη σφαγή του «Κατίν» από τον Κόκκινο Στρατό, αντιστασιακούς στον «Στρατό του εγκλήματος», την απέλαση των Τσιγγάνων στο «Κorkoro» ή εκείνη των ομοφυλοφίλων στο «Δέντρο και το δάσος», διακινδυνεύοντας κάποιες φορές να δούμε επαναλήψεις γεγονότων που έχουν ήδη απεικονιστεί αρκετές φορές στον κινηματογράφο.
Αντιθέτως, σε κάποια άλλα έργα εκείνη η περίοδος αποτυπώνεται ως πεπερασμένο κεφάλαιο της Ιστορίας, στην αναπαράσταση του οποίου επιτρέπεται η ηθελημένη συνδρομή της φαντασίας. Αυτό συμβαίνει στους «Αδωξους μπάσταρδους», όπου η Ιστορία ξαναγράφεται υπό το πρίσμα μιας ταχείας ιουδαιοαμερικανικής νίκης επί του ναζισμού. Στο «Νησί των καταραμένων» βλέπει κάποιος με φρίκη τη σκηνή της εκτέλεσης των δεσμοφυλάκων του Νταχάου με συνοπτικές διαδικασίες από τους αμερικανούς στρατιώτες. Το «Vincere» ξεθάβει ένα μυστικό ειδύλλιο, το οποίο είχε αρνηθεί ο Μπενίτο Μουσολίνι, για να περιγράψει τον φασισμό σαν έξαρση συναισθημάτων, με έναν τρόπο που θυμίζει όπερα.
Το κοινό στοιχείο αυτών των τριών μπαρόκ ταινιών έγκειται στην αναδίπλωση της μεγάλης Ιστορίας στην ιστορία του κινηματογράφου και στο γεγονός ότι η τέχνη παίρνει την εκδίκησή της από την πραγματικότητα. Οποιοι λόγοι και αν ευθύνονται για αυτό, δεν είναι βέβαιο ποια από τις δύο κατηγορίες ταινιών είναι περισσότερο δικαιολογημένη από την άλλη.
Αυτές οι ταινίες δεν κρίνονται απαραιτήτως αναξιόπιστες επειδή θεωρούν την Ιστορία ως κεκτημένο που έχουν το δικαίωμα να επανεφεύρουν. Το πραγματικό ερώτημα είναι πώς και σε ποιες ταινίες δημιουργείται αυτή η αναγκαιότητα. Ο κινηματογράφος δεν μονοπωλεί αυτή την ανησυχία, όπως μαρτυρούν ζητήματα που έχουν εγείρει αρκετές πρόσφατες πολεμικές. Πρέπει να καταστεί υποχρεωτικός ο εορτασμός της Αντίστασης στο λύκειο; Μπορούμε να ξαναδώσουμε τεχνητά χρώμα στις ασπρόμαυρες αρχειακές φωτογραφίες; Εχουμε το δικαίωμα να μετατρέψουμε έναν ιστορικό μάρτυρα της γενοκτονίας σε χαρακτήρα μυθιστορηματικής φαντασίας;
Οποιες και αν είναι οι απαντήσεις που θα μπούμε στον πειρασμό να δώσουμε σε αυτά τα ζητήματα, αυτά τα ερωτήματα μαρτυρούν ένα παράδοξο: παρ΄ όλο που ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα, το κομβικό του στοιχείο αποτροπιασμού, δίνουν την εντύπωση ότι έχουν μπει στο χρονοντούλαπο, συνεχίζουν να αποτελούν παράδειγμα του κακού τόσο στην ιστορία των ιδεών όσο και σε εκείνη των μορφών. Το ζήτημα που αφορά την ανάμνηση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σε μια εποχή που οι αυτόπτες μάρτυρες φεύγουν από τη ζωή, γίνεται όλο και πιο ευαίσθητο στον δρόμο για τη μετάβαση σε μια νέα εποχή.
