Η πολυδαίδαλη ιστορία τού homo sapiens όταν καταγραφόταν από επαναστατικές ανατροπές συνοδευόταν συνήθως από ένα τεράστιο κοινωνικοπολιτικό κόστος, δυσανάλογα υψηλό πολλές φορές προς το ταμείο των αξιών του. Το αποτέλεσμα ήταν να σκιαγραφούνται τελικά οι διάφορες ιστορικές παλινδρομήσεις με την αποσταγμένη ιστορία του από τις «γραφίδες» των λαών και όχι των αυτόκλητων ταγών τους. Από την άλλη μεριά, η εξελικτική ιστορία της ζωής, που και αυτή χαρακτηρίζεται πολλές φορές από «βίαιες συμπεριφορές», όταν ένα είδος λ.χ. καταρρέει γενετικά και αφανίζεται, ενισχύεται αποτελεσματικά από τις πλούσιες καταθέσεις της γενετικής ποικιλότητας που αντισταθμίζει το γενετικό κόστος κάθε εξελικτικής προόδου, όπως λ.χ. έγινε με την προέλευση της φωτοσύνθεσης που διέσωσε τη ζωή και αύξησε την προσαρμοστικότητά της.
Οταν ο άνθρωπος επαναστατεί, επιχειρεί αναμφίβολα ένα άλμα προς την ελευθερία του. Το ίδιο και η ζωή, η οποία έχει επιχειρήσει πολλές φορές να απελευθερωθεί από τους ποικίλους περιορισμούς του περιβάλλοντός της. Με την καθιέρωση της φωτοσύνθεσης, λ.χ., απελευθερώθηκε από τον περιορισμό των πεπερασμένων προβιοτικών οργανικών ουσιών, τη σύνθεση των οποίων ανέλαβε η ίδια. Ενα άλλο, δεύτερο στη σειρά, μεγάλο άλμα και θεμελιώδες γεγονός της εξέλιξης μετά την προέλευση της κυτταρικής ζωής ήταν και η προέλευση του «ευκαρυωτικού» κυττάρου, του κυττάρου δηλαδή που έχει διακριτό πυρήνα με μεμβράνη, σαν «κάρυο» (καρύδι). Και τούτο γιατί χωρίς αυτή τη μορφή ζωής δεν θα είχε επιτευχθεί η εξελικτική πρόοδος που χαρακτηρίζει την πλούσια βιόσφαιρά μας. Δεν θα υπήρχαν κοράλλια και πεταλούδες, όμορφα δάση και παιχνιδιάρικα δελφίνια, δεν θα υπήρχε ο άνθρωπος, δεν θα υπήρχε πολιτισμός, δεν θα υπήρχαν σε κανένα μυαλό αστέρια και γαλαξίες. Πιθανόν να υπήρχαν μόνο προκαρυωτικά κύτταρα χωρίς ξεχωριστό πυρήνα – βακτήρια και κυανοφύκη -, ένας κόσμος πρωτόγονος.
Το πώς κατάφερε το προκαρυωτικό κύτταρο να δώσει το πρώτο ευκαρυωτικό κύτταρο με πυρήνα, ειδικά οργανίδια, όπως μιτοχόνδρια και χλωροπλάστες (αν είναι φυτικό) ή ακόμη μαστίγια για την κίνησή του και ινίδια για την ακριβοδίκαιη κατανομή του γενετικού του υλικού στα θυγατρικά κύτταρα δεν είναι πλήρως γνωστό. Είναι όμως γενικά αποδεκτό ότι η βασική οργάνωση των ευκαρυωτικών κυττάρων, των κυττάρων δηλαδή όλων των ειδών εκτός των βακτηρίων και κυανοφυκών, βασίζεται στην προέλευση ενός πρώτου ευκαρυωτικού κυττάρου που έδωσε όλα τα άλλα.
Και τούτο επειδή όλα τα ευκαρυωτικά κύτταρα διαθέτουν ορισμένα όμοια περίπλοκα οργανίδια σαν αυτά που προαναφέραμε. Επιπλέον, η ομοιότητα της μιτωτικής συσκευής, του μηχανισμού δηλαδή διαίρεσης του ευκαρυωτικού πυρήνα, ορισμένων βιοχημικών κύκλων (κύκλος Embden-Meyerhof, κύκλος του Krebs), του μεταβολισμού της γλυκόζης και του μηχανισμού της πρωτεϊνοσύνθεσης, όλα όμοια στα ευκαρυωτικά κύτταρα, μηδενίζουν την πιθανότητα ανεξάρτητης προέλευσης των διάφορων αρχικών ευκαρυωτικών οργανισμών.
Το πώς όμως μορφοποιήθηκαν τα περίπλοκα οργανίδια και οι βασικοί βιοχημικοί μηχανισμοί του ευκαρυωτικού κυττάρου είναι ένα άλλο ερώτημα, που φαίνεται να έχει συναντήσει και αυτό την απάντησή του συμβάλλοντας στην πληρέστερη κατανόηση της εξελικτικής ιστορίας της ζωής. Η αναζητούμενη απάντηση στο εν λόγω ερώτημα δομήθηκε, σε δυϊκό τόνο, τις τελευταίες δεκαετίες που άρχισε η ραγδαία πρόοδος της κατανόησης της βιολογίας του κυττάρου. Μια άποψη λοιπόν που φιλοδοξούσε να ερμηνεύσει την προέλευση των χλωροπλαστών και των μιτοχονδρίων ανήκει στον Bogorad και βασίζεται στο γεγονός ότι ορισμένες από τις πρωτεΐνες των οργανιδίων κωδικοποιούνται στον πυρήνα. Γενετικό υλικό βέβαια έχουν και οι χλωροπλάστες και τα μιτοχόνδρια που είναι έξω από τον πυρήνα. Από την άλλη μεριά, ο προκαρυωτικός πυρήνας δεν διαθέτει πυρηνική μεμβράνη, με αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση και του μηχανισμού πρωτεϊνοσύνθεσης.
Σύμφωνα με τη θεωρία λοιπόν του Bogorad, όλο το DNA του ευκαρυωτικού κυττάρου ήταν κάποτε συγκεντρωμένο μόνο στον πυρήνα και ίσως να περιβαλλόταν από μια «πρωτόγονη» πυρηνική μεμβράνη σχηματίζοντας έναν πρωτοπυρήνα. Αργότερα όμως αθροίσματα γονιδίων περιβλήθηκαν με μεμβράνη ξεφεύγοντας από τον πρωτοπυρήνα και «μετασχηματίστηκαν» σε οργανίδια, σε μιτοχόνδρια και χλωροπλάστες.
Μια άλλη θεωρία που επεξεργάστηκε η Margulis βασισμένη σε μορφολογικές, βιοχημικές και παλαιοντολογικές έρευνες, ρίχνει περισσότερο φως στην προέλευση των εν λόγω οργανιδίων μέσα από μια συμβιωτική διαδικασία προκαρυωτικών οργανισμών που υπήρξε αρχικά σε ένα κύτταρο-δέκτη. Η συμβίωση αυτή προκάλεσε στη συνέχεια διαφοροποίηση του κυττάρου-δότη με διάφορους τρόπους και συνακόλουθο μετασχηματισμό του σε οργανίδια. Τα ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της θεωρίας της συμβίωσης είναι πολλά και την καθιστούν επικρατέστερη της θεωρίας του Bogorad.
Μια τέτοια ισχυρή ένδειξη λοιπόν υπέρ της θεωρίας της συμβίωσης είναι η μεγάλη ομοιότητα που παρατηρείται στις χλωροφύλλες των ευκαρυωτικών κυττάρων και των προκαρυωτικών κυανοφυκών, ενώ έχουν αποκαλυφθεί και πολλές περιπτώσεις συμβίωσης ετερότροφων ευκαρυωτικών οργανισμών και κυανοφυκών. Το DNA εξάλλου των χλωροπλαστών της ευκαρυωτικής Euglena, που βρίσκεται πολύ χαμηλά στην εξελικτική ιεραρχία, είναι πολύ όμοιο με αυτό των κυανοφυκών. Μια άλλη πολύ ισχυρή μοριακή ένδειξη ή ακόμη και «απόδειξη» υπέρ της θεωρίας της συμβίωσης αφορά το γεγονός ότι το rRNA των χλωροπλαστών του καλαμποκιού έχει νουκλεοτιδικές αλληλουχίες πολύ όμοιες με το αντίστοιχο rRNA του βακτηρίου Ε. coli, μια κατάσταση που δεν ισχύει αν η σύγκριση αφορά το αντίστοιχο πυρηνικό RNA του καλαμποκιού.
Η προέλευση λοιπόν του ευκαρυωτικού κυττάρου ήταν αναμφίβολα μια μεγάλη επιτυχία της φύσης που συνέβη μόνο μία φορά (όπως έγινε και με την προέλευση του πρωτοκυττάρου) πριν από 0,9-1,5 δισ. χρόνια. Η διαδικασία που η φύση «επέλεξε» για να προοδεύσει εξελικτικά ήταν η συμβίωση και η συνεργασία που ενίσχυσαν τις δυνάμεις της. Αυτό όμως το παμπάλαιο μάθημα που το ξέρουν πολύ καλά ζώα και φυτά, ακόμη και μικροοργανισμοί, δεν το έχουν κατανοήσει πλήρως πολλοί άνθρωποι οι οποίοι δημιουργούν ανώριμες ανατροπές και αδιέξοδα προβλήματα που επωάζουν κινδύνους, καθώς οργανώνουν πολέμους και καλλιεργούν ρατσιστικές συμπεριφορές, απάνθρωπες στάσεις και απαξίες. Η διαπολιτισμική όμως πραγματικότητα που χαρακτηρίζει την εποχή μας ίσως καταδειχθεί τελικά η αισιόδοξη εκείνη νότα που θα σημάνει την αναπόφευκτη πολιτιστική «συμβίωση» η οποία θα ισχυροποιήσει το είδος μας και θα καταγραφεί τελικά ως μια θεμελιώδης κοινωνικοεξελικτική διαδικασία που θα απελευθερώσει τον άνθρωπο από τις αναστολές και τους μύθους της πολιτιστικής αδράνειας.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
