Ο Ντόναλντ Κέιγκαν δεν χρειάζεται συστάσεις. Διακεκριμένος κλασικιστής και ιστορικός, διδάσκει στο Γέιλ και θεωρείται αυθεντία στα ζητήματα του Πελοποννησιακού Πολέμου – το σχετικό βιβλίο του για εκείνη την πρώτη αδελφοκτόνο ελληνική σύρραξη είχαμε την τύχη να το διαβάσουμε πρόσφατα μεταφρασμένο στη γλώσσα μας από τη σειρά της Ωκεανίδας. H βιογραφία του Περικλή, που επίσης κυκλοφόρησε από την Ωκεανίδα, βασίζεται στην Ιστορία του Θουκυδίδη, στους Βίους του Πλουτάρχου καθώς και σε έργα του Αριστοφάνη ή άλλων κωμωδιογράφων και αποτελεί συγχρόνως ένα εξαιρετικό δοκίμιο για την αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής εκείνης. «Ο Περικλής» σημειώνει ο Κέιγκαν εισάγοντας το θέμα του «υπήρξε ηγέτης μιας σπουδαίας δημοκρατίας, η οποία είχε επίγνωση του ιδιαίτερου ιστορικού της ρόλου, όπως και της αδιαμφισβήτητης υπεροχής του πολιτεύματός της και του τρόπου ζωής της. H σταδιοδρομία του μας διδάσκει πώς μια νεότευκτη και εύθραυστη δημοκρατία είναι δυνατόν να οδηγηθεί στην ωριμότητά της».
Οι ηρωικές ιδιότητες
Ξαφνιάζοντας τον αναγνώστη ο Κέιγκαν στον πρόλογό του δηλώνει ότι, αν και δεν είναι πλέον της μόδας να αντιμετωπίζεις κάποιον ως πανίσχυρη δύναμη που επηρέασε καθοριστικά όχι μόνο την εποχή του αλλά και τους κατοπινούς αιώνες, ή ακόμη περισσότερο να του αποδίδεις ηρωικές ιδιότητες, στην περίπτωση του Περικλή θα το κάνει, γιατί τα ιστορικά στοιχεία δικαιώνουν μια τέτοια απόπειρα και στηρίζουν τα συμπεράσματά της. Πάντως, αν κάποιος θεωρήσει ότι έχει στα χέρια του μιαν αγιογραφία του μεγάλου αθηναίου πολιτικού, πλανιέται. Στα 14 κεφάλαια του βιβλίου («Αριστοκράτης», «Πολιτευόμενος», «Δημοκράτης», «Στρατιωτικός», «Ιμπεριαλιστής», «Ειρηνοποιός», «Οραματιστής», «Παιδαγωγός», «Ιδιώτης», «Πολιτικός», «Χειριστής κρίσεων», «Στρατηγός», «Ηρωας», «H σκιά του Περικλή») ο Κέιγκαν χτίζει το πορτρέτο του ψηφίδα την ψηφίδα και μιλάει για τις εσωτερικές αντιφάσεις τόσο του ίδιου όσο και της αθηναϊκής δημοκρατίας. «Το έργο αυτό» σημειώνει ο Κέιγκαν «προσπαθεί να κατανοήσει τον νου του Περικλή σε αντιδιαστολή προς την ψυχή του. Οι πράξεις του, οι ιστορίες που αφηγούνται για κείνον, και ιδίως οι ίδιοι του οι λόγοι παρέχουν αρκετά στοιχεία προς αυτή την κατεύθυνση. Απεικονίζουν με συνέπεια τις ιδέες του Περικλή και, κυρίως, το πολιτικό, κοινωνικό και ηθικό του όραμα».
Το ύφος του Κέιγκαν, που συνδυάζει την επιστημοσύνη με τη γλαφυρότητα της αφήγησης, κάνει το βιβλίο ιδιαίτερα προσιτό στο κοινό. Διηγείται πώς ένας αθηναίος αριστοκράτης, ο οποίος πάντως δεν διέθετε μεγάλη περιουσία, ηγήθηκε της πόλης του και την έκανε αρχηγέτιδα ανάμεσα στις άλλες. Ολες του οι προσπάθειες κατέτειναν στο να διαμορφώσει ένα νέο είδος κοινωνίας και ένα νέο είδος πολίτη, όχι με τη βία ή τον εκφοβισμό, αλλά με τη δύναμη των ιδεών και της προσωπικότητάς του, με τη λογική του και το χάρισμα του δεινού ρήτορα που διέθετε. Δεν είχε υπό τον έλεγχό του, μας λέει ο Κέιγκαν, στρατιωτικές δυνάμεις και δεν μπορούσε να δαπανήσει πόρους του Δημοσίου χωρίς την έγκριση της Εκκλησίας του Δήμου. Κάθε χρόνο έπρεπε να ελπίζει στην επανεκλογή του και ήταν διαρκώς εκτεθειμένος στον δημόσιο έλεγχο και στον πολιτικό ανταγωνισμό. Ως στρατιωτικός ηγέτης οδήγησε με τόλμη τους συμπολίτες του στη μάχη, ως διπλωμάτης χειρίστηκε κρίσεις με απαράμιλλη σύνεση. Σε όλη τη σταδιοδρομία του διαχειρίστηκε το δημόσιο χρήμα με εξαιρετική εντιμότητα. Υποστήριξε τις τέχνες και γέμισε την Ακρόπολη με ναούς και αγάλματα που την έκαναν εσαεί πνευματικό φάρο της ανθρωπότητας. Και όμως δέχθηκε κάθε είδους επιθέσεις. H αντιπολίτευση τον κατηγόρησε για αυταρχικότητα και δημαγωγία. Οι κωμωδιογράφοι τον σατίριζαν ανελέητα, πότε για το σχήμα του κεφαλιού του, πότε για την ολύμπια ψυχραιμία, πότε για τη γυναίκα που αγαπούσε. Του προσήψαν ότι προκάλεσε τον πόλεμο μόνο και μόνο για να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία της Ασπασίας. Υστερα ήρθε ο λιμός που μαζί με το ένα τρίτο των πολιτών πήρε και τη δική του τη ζωή. Και στο τέλος η ταπεινωτική ήττα από τη Σπάρτη. H απαξιωτική κρίση του Πλάτωνα μπορεί να επηρέασε αρκετές μεταγενέστερες απόψεις για τον Περικλή και την αθηναϊκή δημοκρατία της εποχής του. Σήμερα όμως η υλική, πνευματική και ηθική μεγαλοσύνη της Αθήνας του «Χρυσού Αιώνα» αποτελεί, παρά τις όποιες αδυναμίες της, γεγονός αδιαμφισβήτητο και την καθιστά φαινόμενο μοναδικό στην ιστορία του πολιτισμού.
Ανταγωνιστικό πλεονέκτημα
Στο δικό τους βιβλίο H εταιρεία των πολιτών οι Μπρουκ Μάνβιλ και Τζόσια Ομπερ εφαρμόζουν τα διδάγματα της κλασικής Αθήνας στον κόσμο των σύγχρονων επιχειρήσεων. Δείχνοντας ότι ο χώρος εργασίας δεν είναι τόσο νέος τελικά, αλλά αντανακλά ορισμένα μόνιμα μαθήματα για τον χαρακτήρα της συμμετοχής στη διακυβέρνηση και στη λήψη αποφάσεων, οι συγγραφείς θεωρούν ότι το παράδειγμα της πρώτης δημοκρατίας του δυτικού κόσμου προσφέρει μια μεγαλοφυή λύση στο παράδοξο που αντιμετωπίζει κάθε σύγχρονο ηγετικό στέλεχος: να ανεβάσει τη συνολική απόδοση και παράλληλα να γαλουχήσει τα άτομα που οι γνώσεις και η εμπειρογνωμοσύνη τους τροφοδοτούν την επιχείρηση. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η οπτική των Μάνβιλ και Ομπερ είναι ρηξικέλευθη και συναρπαστική. Αλλωστε, όπως έγραψαν και οι «Financial Times» σε μια επαινετική κριτική τους για το βιβλίο, «Ο ελληνικός πολιτισμός άνθησε σε έναν ταραχώδη κόσμο αντίπαλων εθνών-κρατών. H Αθήνα ανακάλυψε ότι η οργανωτική δύναμη του συστήματος διακυβέρνησης που εφάρμοζε την προίκισε με ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Αυτό από μόνο του είναι αρκετό για να δικαιολογήσει έναν πιο ενεργό πειραματισμό στον επιχειρηματικό κόσμο».
Ο κ. Δημήτρης Χουλιαράκης είναι ποιητής. Το βιβλίο του «Ζωή κλεισμένη» τιμήθηκε με τα βραβεία ποίησης του περιοδικού «Διαβάζω» (2003) και Λάμπρου Πορφύρα της Ακαδημίας Αθηνών (2004).
