Για τους καλούς «χρήστες» της Αθήνας η οδός Οκταβίου Μερλιέ, προέκταση της οδού Αραχώβης προς τον Λυκαβηττό, είναι ένας μικρός δρόμος στις πλάτες του Γαλλικού Ινστιτούτου και κατά μήκος του μικρού, χαριτωμένου αλλά τόσο ταλαιπωρημένου πάρκου των Πευκακίων. Λίγοι ξέρουν βέβαια ποιος ήταν ο Οκτάβιος Μερλιέ, μια μεγάλη μορφή φιλέλληνα του 20ού αιώνα που μετέτρεψε το Γαλλικό Ινστιτούτο σε μια όαση τέχνης, πολιτισμού αλλά και ελεύθερης έκφρασης σε εποχές πολύ άγριες και πολύ δύσκολες. (Ξεχνάμε συχνά ότι η κανονικότητα της Δημοκρατίας μας για την οποία είμαστε τόσο υπερήφανοι έχει ηλικία μόλις 29 ετών.) Τον Οκτάβιο Μερλιέ, ιδρυτή του Γαλλικού Ινστιτούτου, αλλά και τη γυναίκα του Μέλπω Μερλιέ-Λογοθέτη, ιδρύτρια του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, θυμόμαστε αυτές τις ημέρες με αφορμή την εκδήλωση που γίνεται εις μνήμην τους, την Τετάρτη, στους ίδιους χώρους της αγωνίας και της ανάτασης, στη Σίνα 31, στο Γαλλικό Ινστιτούτο (ή Γαλλική Ακαδημία όπως την έλεγαν παλιότερα οι σπουδαστές της). Ο,τι εξελίχθηκε σε Γαλλικό Ινστιτούτο επί Οκταβίου Μερλιέ, προϋπήρχε ως τμήμα εκμάθησης της γαλλικής γλώσσας που λειτουργούσε υπό την σκέπην της École Française d’ Athènes, ενός από τα αρχαιότερα επιστημονικά ιδρύματα της Γαλλίας στο εξωτερικό και από τα πρώτα επιστημονικά ιδρύματα της μικρής Αθήνας. H École της Αθήνας ιδρύθηκε με βασιλικό διάταγμα του Λουδοβίκου-Φιλίππου στις 11 Σεπτεμβρίου 1846 και η περιοχή της κατοπινής οδού Διδότου, όπου βρίσκονται τα κτίρια της σχολής, προς τιμήν του μεγάλου τυπογράφου και διαφωτιστή Didot, αποκτούσε σιγά σιγά μια… γαλλικότητα μια γαλλική αυλή, μια cour, στην καρδιά της Αθήνας. Ενας τόπος μυθιστορηματικών αναφορών, με τις ψηλές μάντρες, τα κυπαρίσσια, μερικά υπεραιωνόβια, και το κεντρικό «σπίτι του Γάλλου», σε ύφος hôtel particulier.
Για τη λογοτεχνική, πολιτιστική και επιστημονική Ιστορία της Αθήνας, το κεφάλαιο «Γαλλικό Ινστιτούτο» είναι ιδιαιτέρως σημαντικό. Και μέσα σ’ αυτό, η θέση του Οκταβίου Μερλιέ είναι πρωταγωνιστική. Ο Μερλιέ ήρθε στην Αθήνα στις 5 Ιανουαρίου 1925. Ηταν τότε 27 ετών, είχε διδάξει δύο χρόνια στο Λύκειο της Χάβρης και ήταν γεννημένος καθηγητής. Στη Σορβόννη είχε παρακολουθήσει τα μαθήματα νέων ελληνικών του Υμπέρ Περνό κι είχε προσανατολιστεί, από τον καθηγητή του, προς μια διατριβή γλωσσολογικού χαρακτήρα για τη γλώσσα στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Στα μαθήματα του Περνό γνώρισε και τη γυναίκα του, την Ελληνίδα Μέλπω Λογοθέτη, γεννημένη στην Ξάνθη και μεγαλωμένη στην Κωνσταντινούπολη, πιανίστρια, που ετοίμαζε μια μουσικολογική διατριβή για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι. Παντρεύτηκαν στο Παρίσι στις 17 Νοεμβρίου 1923. Αργότερα, όταν ο Μερλιέ έδινε το βήμα του Ινστιτούτου στον φίλο του Μανόλη Τριανταφυλλίδη για να μιλήσει για τη νέα ελληνική και τη δημοτική σε συνθήκες μεγάλης ελευθερίας, τον αποκαλούσε «Ελληνα Περνό».
Από το 1925 ως το 1961, που παραιτήθηκε μετά τη σύγκρουσή του με την κεντρική γαλλική διοίκηση, ο Οκτάβιος Μερλιέ δούλεψε για το «Ινστιτούτο του», δίνοντάς του τις διαστάσεις ενός μεγάλου ιδρύματος. Στις παραμονές του B’ Παγκοσμίου Πολέμου το Ινστιτούτο που είχε το 1933 600 μαθητές, έφτασε να έχει 2.000, με 34 καθηγητές και πρόγραμμα 447 ωρών διδασκαλίας την εβδομάδα σε 37 παραρτήματα (28 στην περιοχή των Αθηνών και τα υπόλοιπα στη Χαλκίδα, στη Λιβαδειά, στην Ελευσίνα, στα Μέγαρα, στην Τρίπολη, στη Σπάρτη, στη Θήβα, στη Λαμία και στον Βόλο). Πέρα από την αυτονόητη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας (επί Μερλιέ κυκλοφόρησε η πρώτη επιστημονική μέθοδος προφοράς των γαλλικών προς χρήσιν των ελλήνων μαθητών), το Ινστιτούτο εξελίχθηκε σε κέντρο ανταλλαγών και πνευματικού κοσμοπολιτισμού, ιδιαίτερα στις μαύρες περιόδους της δικτατορίας του Μεταξά και του Εμφυλίου Πολέμου. Οπαδός της Ελεύθερης Γαλλίας, ο Μερλιέ στο διάστημα 1941-45 τιμωρήθηκε με κατ’ οίκον εγκλεισμό στο Οριγιάκ από το καθεστώς του Βισύ. Αλλά στην Αθήνα το έργο του συνεχίστηκε από τον φίλο του και έμπιστό του Ροζέ Μιλιέξ. Ο Μερλιέ επέστρεψε στην Αθήνα στις 6 Ιουλίου του 1945 και μερικές ημέρες αργότερα γιορτάστηκε στο Πεδίον του Αρεως η πρώτη ελεύθερη 14η Ιουλίου με τη συμμετοχή της Ελληνογαλλικής Ενωσης Νέων, εκεί όπου ο Ρίτσος απήγγειλε το περίφημο «αγαπημένη αδελφή μας Γαλλία».
Σε αυτόν τον μεγάλο φιλέλληνα οφείλουμε πολλά. Για παράδειγμα, το Δελτίο της Ελληνικής Βιβλιογραφίας. Αλλά το πιο σημαντικό που του οφείλουμε είναι η διέξοδος που έδωσε σε νέους Ελληνες να φύγουν στη Γαλλία και να σπουδάσουν. Με την υποστήριξη του Λουί Ζοξ, γραμματέα μορφωτικών υποθέσεων στο γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών και του Πιερ Αμπραάμ, στελέχους του ίδιου υπουργείου, ο Μερλιέ πέτυχε τις περίφημες υποτροφίες με τις οποίες το διάστημα 1945-47 έφυγε στη Γαλλία ο ανθός των νέων διανοουμένων. Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Κανδύλης, η ιστορικός Ελένη Αντωνιάδη-Μπιμπίκου, από τις πρώτες συνεργάτιδες τού Φερνάν Μπροντέλ, ο κλασικός Νίκος Σβορώνος, ο Ιάνης Ξενάκης, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Αξελός και ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο Κώστας Κουλεντιανός, ο Μέμος Μακρής, ο Φιλόλαος, ο Αδωνις Κύρου, ο Μάνος Ζαχαρίας, ο Δημήτρης Λουκάτος, ο Θανάσης Τσίγκος και τόσοι άλλοι. το διεθνές «πρόσωπο» της Ελλάδας στις δεκαετίες ’60 και ’70 ήταν «δημιουργήματα» του Μερλιέ.
* Στην εκδήλωση της Τετάρτης 29 Οκτωβρίου στις 18.30 θα μιλήσουν για τον Οκτάβιο και τη Μέλπω Μερλιέ η Ελένη Αντωνιάδη-Μπιμπίκου, ο Ζαν-Μαρί Ντρο, πρώην διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, οι καθηγητές Πασχάλης Κιτρομηλίδης και Παναγιώτης Μουλλάς και ο ακαδημαϊκός Μιχάλης Σακελλαρίου.
