Το τέλος της παραδοσιακής μοναρχίας

Πρώτος αποχαιρέτησε ο Πάπας, επικεφαλής του εκκλησιαστικού κράτους του Βατικανού. Μετά η βασίλισσα της Ολλανδίας. Τους ακολούθησε ο βασιλιάς του Βελγίου. Οταν στις 2 Ιουνίου ο Χουάν Κάρλος της Ισπανίας ανακοίνωσε ότι θα πήγαινε να βρει τον Βενέδικτο, τη Βεατρίκη και τον Αλβέρτο, αφήνοντας τον θρόνο στον γιο του, πρίγκιπα Φελίπε, το χρονικό της προαναγγελθείσης εδώ και δύο χρόνια παραίτησης του 76χρονου ηγεμόνα έγινε πραγματικότητα. Για έναν θεσμό που προβάλλει ως ακρογωνιαίο λίθο του τη σταθερότητα και τη διάρκεια, τέσσερις οικειοθελείς απώλειες μέσα σε έναν χρόνο θέτουν αναγκαστικά το ερώτημα της βιωσιμότητας της ευρωπαϊκής μοναρχίας.

Τι έχουν οι μονάρχες και παραιτούνται; Πρόκειται για ένα ξαφνικό φλερτ με τη δημοκρατία; Οχι, γιατί οι ευρωεκλογές είναι ακόμη νωπές και κάτι τέτοιο δεν φάνηκε στη στήριξη ευρωσκεπτικιστικών και ακροδεξιών κομμάτων που κεκαλυμμένα ή απροκάλυπτα φαντασιώνονται μια δημοκρατία όπου η σύνθεση του «δήμου» με το «κράτος» δεν θα είναι πολίτευμα, αλλά φύλλο συκής του εκάστοτε γούστου τους –βλέπε Ουγγαρία. Είναι μια αντιγηραντική προσπάθεια εμφύσησης νέας πνοής σε ετοιμόρροπους θεσμικούς οργανισμούς; Οχι απαραίτητα, γιατί η Βεατρίκη της Ολλανδίας και ο Αλβέρτος του Βελγίου έχαιραν της συντριπτικής αποδοχής των υπηκόων τους προτού αποχωρήσουν. Ιστορική σύμπτωση; Ναι. Προσωπικές αποφάσεις; Σαφώς. Μεταρρυθμιστική διάθεση; Εν μέρει. Ωστόσο, υπάρχει κοινό υπόβαθρο, ευδιάκριτο κυρίως στον μηχανισμό της ισπανικής υποχώρησης.

Αν πάρει κανείς την περίπτωση του Χουάν Κάρλος της Ισπανίας ως οδηγό, μπορεί να συνάγει το συμπέρασμα ότι οπωσδήποτε πρόκειται για το τέλος μιας εποχής. Συγκεκριμένα, το τέλος της μεταπολεμικής συναίνεσης, όπου η ευημερούσα Δυτική Ευρώπη έβλεπε τους royals της ως μέρος μιας καθ’ όλα σεβαστής συμβολικής παράδοσης.

Κάπως αναχρονιστικής ίσως, είναι αλήθεια, συμπαθούς πάντως μέσα στον αναχρονισμό της και ανεκτής, αφού, αποσυρόμενη στις κουίντες της πολιτικής, αντί να κυβερνά, λειτουργούσε ως εγγυήτρια του πολιτεύματος. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπως αυτή του Χουάν Κάρλος, η εκπαίδευση του οποίου στο πλευρό του αιώνιου δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο, αντί να δημιουργήσει το υβρίδιο της αυταρχικής μοναρχικής στρατοκρατίας που ο «καουδίγιο» επιθυμούσε για διάδοχό του, παρήγαγε έναν νεαρό βασιλιά με λογική και ευθυκρισία, ο οποίος έδωσε κύρος σε έναν θεσμό παρηκμασμένο από τον 19ο αιώνα και καταργημένο τη δεκαετία του 1930, εν μέσω αβασίλευτης δημοκρατίας, πραξικοπημάτων και εμφυλίου πολέμου. Κύρος τέτοιο, ώστε ο ιστορικός ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ισπανίας, Σαντιάγο Καρίγιο, να σταματήσει να τον αποκαλεί ειρωνικά «Χουάν ο βραχύς» μετά τη σθεναρή στάση του ενάντια στην απόπειρα πραξικοπήματος της 23ης Φεβρουαρίου 1981 και να δηλώσει «σήμερα είμαστε όλοι μοναρχικοί».

Εχοντας συμβάλει στην αποκατάσταση της δημοκρατίας με υποδειγματικό τρόπο το 1975, ο Χουάν Κάρλος μπορούσε να αφιερωθεί στην άνετη ιδιωτική ζωή που προβλέπεται για τους επικεφαλής κρατών, εστεμμένους και μη. Σε σχεδόν 40 χρόνια βασιλείας είχε να επιδείξει προσεκτική λακωνικότητα δημόσιων δηλώσεων που ξεχώριζαν ενίοτε για το κεντρί τους. Χαρακτηριστικότερη όλων, η αποστροφή του προς τον εκλιπόντα Ούγκο Τσάβες, όταν εκείνος, για λόγους εντυπώσεων, διέκοπτε εξακολουθητικά τον τότε πρωθυπουργό της Ισπανίας, Χοσέ Λουίς Θαπατέρο, στην Ιβηροαμερικανική Διάσκεψη Κορυφής στο Σαντιάγο της Χιλής το 2007: Η φράση «γιατί δεν το βουλώνεις;», στον προσβλητικό για την οικειότητά του μεταξύ αγνώστων ενικό και από το επίπεδο ενός διεθνούς βήματος, χαροποίησε πλείστους όσους θεωρούσαν (ιδίως στις ΗΠΑ) ότι κάποιος έπρεπε να βάλει τον ενοχλητικό πρόεδρο της Βενεζουέλας στη θέση του. Ως το 2008 οι δημοσκοπήσεις ήθελαν τον Χουάν Κάρλος τον δημοφιλέστερο ηγέτη στον λατινόφωνο κόσμο, να χαίρει της αποδοχής περίπου του 78% των ισπανών υπηκόων του.

Ο σαιξπηρικός Ριχάρδος Γ΄ πρόσφερε το βασίλειό του για ένα άλογο προκειμένου να σωθεί από την ήττα στο πεδίο της μάχης. Ο Χουάν Κάρλος Α΄ το θυσίασε σε έναν ελέφαντα για τις ανάγκες ενός σαφάρι. Το περίφημο ταξίδι στην Μποτσουάνα τον Απρίλιο του 2012, σε μια συγκυρία κατά την οποία η Ισπανία της κρίσης μαστιζόταν από ανεργία της τάξης του 23% (50% μεταξύ των νέων), κάτι που είχε κάνει τον ίδιο να δηλώσει πρόσφατα ότι δεν μπορούσε να κοιμηθεί τα βράδια σκεπτόμενος το πρόβλημα, δεν θα ήταν απαραίτητα τόσο καταστροφικό. Αν ο βασιλιάς δεν είχε υποστεί κάταγμα στο ισχίο, δεν θα ήταν υποχρεωμένος να επιστρέψει άμεσα στην Ισπανία προκειμένου να εγχειριστεί.

Αν δεν επέστρεφε στην Ισπανία, δεν θα έπρεπε να γνωστοποιήσει άμεσα ποιος ήταν ο προορισμός του κατά τα άλλα «ιδιωτικού ταξιδιού αναψυχής». Αν δεν γνωστοποιούσε τον προορισμό του, η «El País» δεν θα δημοσιοποιούσε το κόστος των 44.000 ευρώ, ποσό περίπου διπλάσιο από το ετήσιο εισόδημα του μέσου Ισπανού. Αν το κόστος δεν δημοσιευόταν, δεν θα γινόταν γνωστό ότι δεν είχε γίνει με έξοδα των φορολογουμένων, αλλά, ακόμη χειρότερα, με την ευγενή χορηγία του σύρου επιχειρηματία Μοχάμεντ Εγιάντ Καγιαλί.

Η τέλεια καταιγίδα που καταβαράθρωσε εν μιά νυκτί τη δημοτικότητα του Χουάν Κάρλος από το 78% στο 41% ερχόταν να επιβεβαιώσει την άβολη ξαφνική αίσθηση των Ισπανών ότι διέθεταν και εκείνοι το δικό τους προνομιούχο «1%». Είχε προηγηθεί άλλωστε το 2011 το σκάνδαλο του Ινιάκι Ουρντανγκαρίν, νυν συζύγου της ινφάντα Χριστίνας, δεύτερης κόρης του Χουάν Κάρλος με τη βασίλισσα Σοφία, ο οποίος είχε εκμεταλλευθεί τη θέση του προκειμένου να ιδιοποιηθεί εκατομμύρια ευρώ δημοσίου χρήματος. Ο πεθερός του είχε φροντίσει να αποστασιοποιηθεί από το εξ αγχιστείας μέλος της οικογένειας, πολύ χλιαρά και πολύ αργά όμως. Εξού και η υπόθεση αναθερμάνθηκε με το σκάνδαλο του σαφάρι, καθώς πολιτικά στελέχη, όπως ο σοσιαλιστής Τόμας Γκόμεθ, αντιδιέστειλαν τις υποχρεώσεις του βασιλικού αξιώματος από το προσωπικό λάιφσταϊλ, προφέροντας για πρώτη φορά τη λέξη «παραίτηση». Εν τέλει, δεν ήταν ο ελέφαντας που έριξε τον Χουάν Κάρλος. Ηταν το ότι συμπεριφέρθηκε ως golden boy σε μια εποχή που τα golden boys δεν μεσουρανούσαν, δραπέτευαν με ελικόπτερα και βουτούσαν με χρυσά αλεξίπτωτα.

Η μελλοντική πολιτεία του 46χρονου διαδόχου Φελίπε, στο μεταξύ, έχει τις αινιγματικές όψεις της. Οι περίπου 20.000 αριστεροί διαδηλωτές υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας που συγκεντρώθηκαν στην Πουέρτα δελ Σολ της Μαδρίτης στο μέσον της περασμένης εβδομάδας δεν πρόκειται να τον προβληματίσουν –ξεκινάει τη θητεία του με έναν δείκτη δημοτικότητας στο 66%. Υπάρχει, ωστόσο, τον Νοέμβριο ένα δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Καταλωνίας και η σοβαρότητά του είναι τέτοια ώστε να διαρρέουν ήδη πληροφορίες πως αν το «ναι» ευοδωθεί, η Μπαρτσελόνα θα ενταχθεί στο γαλλικό πρωτάθλημα –και η Μπαρτσελόνα είναι κατά το έμβλημά της «κάτι περισσότερο από ένας σύλλογος» (για την ακρίβεια, η προσωποποίηση της καταλανικής εθνικής ταυτότητας).

Υπάρχει μια οικονομική κρίση που σοβεί για τέταρτο συνεχές έτος, με την ανεργία στο 25,1%, μόλις 1,5 μονάδα κάτω από την ελληνική, υπάρχει μια πολιτική κρίση με τα κατεστημένα κόμματα σκιές του εαυτού τους, όπως έδειξαν οι ευρωεκλογές της 25ης Μαΐου. Υπάρχει, κυρίως, ένα πανευρωπαϊκό κοινωνικό σώμα που μαζί με μια αποτυχημένη πολιτική και οικονομική τάξη αποκαθηλώνει και τη θεσμική: δεν υπάρχει πλέον απυρόβλητο για κανέναν.

Υπάρχουν, τελικά, και οι λοιποί γηραιοί εκπρόσωποι της ευρωπαϊκής μοναρχίας, περισσότερο σκουριασμένα απομεινάρια των βεβαιοτήτων του 20ού αιώνα, παρά στέρεοι κυματοθραύστες των σκοτεινών παλιρροιών του 21ου. Πέρα από τη Μάγχη, η επί 62 χρόνια ηγεμονεύουσα Ελισάβετ Β΄ θα επιμείνει να ξεπεράσει τα 64 έτη στον θρόνο της Βικτωρίας, μακροβιότερης βασίλισσας της Βρετανίας, που πέθανε το –χαμένο στην άβυσσο του χρόνου –1901;

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino το Σάββατο 7 Ιουνίου 2014