Η ευτυχία δεν είναι κάτι που συμβαίνει. Δεν είναι αποτέλεσμα καλοτυχίας ή συγκυριών. Δεν εξαρτάται από τα εξωτερικά γεγονότα αλλά από την ερμηνεία που τους προσδίδουμε. Η ευτυχία είναι στην πραγματικότητα μια κατάσταση για την οποία κάθε άνθρωπος θα πρέπει να έχει προετοιμαστεί, να την έχει καλλιεργήσει και υπερασπιστεί». Ο 80χρονος Μιχάι Τσικζεντμιχάι, τέως πρόεδρος του Τμήματος Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Σικάγο, κατήρτισε την επιστημονική θεωρία της ροής («Ροή: Η ψυχολογία της ευτυχίας», εκδ. Καστανιώτη), μια προσέγγιση της ευτυχίας που δεν βασίζεται μόνο στα προσωπικά του βιώματα αλλά και σε συστηματικές μελέτες. Από αιχμάλωτος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έφτασε το 1965 να παίρνει το διδακτορικό του στην Ψυχολογία στο Σικάγο. «Ως παιδί συνειδητοποίησα πόσο λίγοι από τους ενηλίκους που ήξερα μπόρεσαν να αντέξουν τις τραγωδίες του πολέμου, πόσο λίγοι από αυτούς μπόρεσαν να ξαναχτίσουν μια φυσιολογική, γεμάτη και ευτυχισμένη ζωή. Έτσι ενδιαφέρθηκα να κατανοήσω τι απαιτείται για μια ζωή που έχει αξία και σημασία. Και προσπάθησα, ως παιδί, ως έφηβος, να διαβάσω φιλοσοφία και να ασχοληθώ με την τέχνη και τη θρησκεία και με άλλα μονοπάτια που έβλεπα ως πιθανές απαντήσεις σε αυτή την ερώτηση. Τελικά διάλεξα την Ψυχολογία».

Δεν είναι στιγμές, είναι εμπειρίες

Ο Τσικζεντμιχάι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι είναι ευτυχισμένοι όταν βρίσκονται στην κατάσταση της ροής, ένα είδος εσωτερικής έμπνευσης που προκαλεί έντονη συγκέντρωση-εστίαση. «Είναι η πλήρης συμμετοχή στη ζωή, όπως συμβαίνει όταν συγκεντρωνόμαστε σε μια δραστηριότητα. Ο χρόνος ρέει αρμονικά. Κάθε δράση, κίνηση, σκέψη αναδύεται με αρμονική συνέχεια από την προηγούμενη, σαν ένα κομμάτι τζαζ. Συμμετέχει ολόκληρη η ύπαρξη και αξιοποιούνται στο έπακρο όλες οι ικανότητες», εξηγεί. Για να καταλάβουμε την έννοια της ροής, ο ψυχολόγος μας ζητάει να σκεφτούμε πώς νιώθουμε όταν παίζουμε κάτι που μας αρέσει: η προσοχή είναι τόσο επικεντρωμένη ώστε δεν αντιλαμβανόμαστε τον έξω κόσμο, το μυαλό είναι τόσο αφιερωμένο ώστε δεν κατακλύζεται από δεύτερες σκέψεις ή προβληματισμούς. Οι δυνάμεις είναι σε εγρήγορση ώστε να αποδώσουμε το μέγιστο των δυνατοτήτων μας. Το ίδιο μπορεί να βιώσει ένας αθλητής όταν αγωνίζεται, ένας καλλιτέχνης όταν δημιουργεί και όλοι οι άνθρωποι στις πιο απίθανες περιστάσεις. Για παράδειγμα, σε ένα βαρετό δείπνο κάποιος στρέφει τη συζήτηση σε ένα ενδιαφέρον θέμα. Όλοι τότε έχουν να πουν μια ιστορία, γελάνε, μιλάνε, συγκεντρώνονται στη συζήτηση και περνούν ωραία.

«Για ποιο λόγο ένα παιχνίδι ή ένα δείπνο είναι απολαυστικό ενώ όλα όσα πρέπει να κάνουμε κάθε μέρα –όπως η δουλειά ή το νοικοκυριό– είναι τόσο βαρετά;» αναρωτιέται ο ψυχολόγος. «Από τη μελέτη μας διαπιστώσαμε ότι όλες οι δραστηριότητες ροής, ανεξάρτητα από το κίνητρό τους (ανταγωνιστικότητα, δημιουργικότητα ή οτιδήποτε άλλο), έχουν κάτι κοινό: παρέχουν στο άτομο μια αίσθηση ανακάλυψης, ένα δημιουργικό αίσθημα μετάβασης σε μια νέα πραγματικότητα και οδηγούν σε ανώτερα επίπεδα επιδόσεων και καταστάσεις της συνειδητότητας που υπερβαίνουν τη φαντασία». Η ροή περιγράφεται σαν μία αυτοτελής εμπειρία που έχει ως μοναδικό σκοπό την ίδια την εμπειρία. Το να παίζει κάποιος στο χρηματιστήριο δεν είναι αυτοτελής εμπειρία γιατί έχει στόχο το κέρδος. Όταν όμως το κάνει κανείς για να εξασκήσει τις ικανότητές του ώστε να είναι σε θέση να προβλέπει τις τάσεις της αγοράς, τότε η συγκεκριμένη εμπειρία γίνεται αυτοτελής. Αντίστοιχα, το να διδάσκει μια δασκάλα σε ένα σχολείο για να μορφωθούν τα παιδιά δεν αποτελεί εμπειρία ροής. Όταν όμως διδάσκει για τη χαρά της επικοινωνίας με τη νέα γενιά, τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά.

Μετ’ εμποδίων

Μια γυναίκα κάνει διακοπές σε ένα πεντάστερο resort και βαριέται αφάνταστα. Μια άλλη είναι κλεισμένη σε μια κουζίνα, μαγειρεύει διαφορετικό φαγητό για κάθε μέλος της οικογένειάς της, δοκιμάζει νέες συνταγές και το χαίρεται. Σε τι διαφέρουν; «Η μεταμόρφωση μιας συνηθισμένης εμπειρίας σε ροή δεν είναι εύκολη υπόθεση, όμως σχεδόν όλοι μπορούν να βελτιώσουν την ικανότητά τους αυτή», λέει ο Τσικζεντμιχάι. Τα εμπόδια που μας ακινητοποιούν είναι η υπερβολική ενδοσκόπηση (πώς έγινε τώρα αυτό, τι σκέφτονται οι άλλοι, άραγε τους αρέσω, μήπως κάνω κάποιο λάθος και οι σκέψεις δεν έχουν τέλος) και ο υπερβολικός εγωισμός. «Ο εγωκεντρικός άνθρωπος αξιολογεί κάθε πληροφορία σε σχέση με τις επιθυμίες του. Ένα λουλούδι δεν αξίζει δεύτερη ματιά παρά μόνο αν μπορεί να χρησιμεύσει σε κάτι. Ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να τον βοηθήσει σε κάτι δεν αξίζει την προσοχή του. Η προσοχή του είναι τόσο επικεντρωμένη στον ωφελιμισμό ώστε του είναι δύσκολο να ενδιαφερθεί για εσωτερικούς στόχους ή να αφοσιωθεί σε μια δραστηριότητα που δεν παρέχει ανταμοιβές πέρα από την ενασχόληση καθαυτή», καταλήγει ο ίδιος.

Βέβαια υπάρχουν και κοινωνικοί παράγοντες που μπορεί να σταθούν εμπόδια στην επίτευξη της ροής. Όπως η αποξένωση. Ο ουγγρικής καταγωγής Τσικζεντμιχάι δίνει ένα παράδειγμα: «Στις σοσιαλιστικές χώρες μια κύρια αιτία αποξένωσης ήταν η υποχρέωση να περιμένει κανείς επί ώρες στην ουρά για να αγοράσει τρόφιμα, ρούχα, για να δει μια ταινία ή για να πάρει ένα πιστοποιητικό. Όταν μια κοινωνία υποφέρει, η ροή παρεμποδίζεται επειδή η ψυχική ενέργεια γίνεται σκληρή και άκαμπτη και αναλώνεται στα βασικά θέματα επιβίωσης».

Πρόκληση για όλους

Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που ζει σε ροή είναι ολοφάνερα σε ανθρώπους που απολαμβάνουν καταστάσεις τις οποίες όλοι οι υπόλοιποι θεωρούν αβάσταχτες. Είτε είναι χαμένοι στην Ανταρκτική είτε έγκλειστοι σε ένα κελί φυλακής, κάποιοι καταφέρνουν να μεταμορφώσουν τις θλιβερές συνθήκες γύρω τους και να τις κάνουν πιο βιώσιμες ή ακόμα και ευχάριστες ενώ άλλοι απλώς θα παραιτούνταν. Μελετώντας πώς τα κατάφεραν ο συγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι επιβίωσαν βρίσκοντας τρόπο να μετατρέψουν τις αντικειμενικά απελπιστικές συνθήκες σε υποκειμενικά ελεγχόμενες εμπειρίες. Στην αρχή έψαξαν κρυμμένες ευκαιρίες έστω και για ελάχιστη δράση. Στη συνέχεια έθεσαν στόχους μέσα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων της κατάστασης. Όποτε έφταναν στο στόχο ανέβαζαν τον πήχη, θέτοντας ολοένα και πιο σύνθετους στόχους. Η συμβουλή του ειδικού είναι απλή: «Όταν οι αντιξοότητες απειλούν να μας παραλύσουν (σίγουρα σας έχει συμβεί) πρέπει να βρίσκουμε κάτι νέο στο οποίο να επενδύσουμε ψυχική ενέργεια ώστε να αποκτήσουμε και πάλι τον έλεγχο. Όταν κάθε φιλοδοξία μας ματαιώνεται, πρέπει να αναζητάμε ένα στόχο με νόημα γύρω από τον οποίο να οργανώσουμε τον εαυτό μας».

Μπορείς να το πεις και λίγο Πολυάννα (που έπαιζε το «παιχνίδι της χαράς») αλλά με περισσότερη αφοσίωση στην εσωτερική εξέλιξη. Η ροή δεν έχει στόχο απλώς να μας κάνει να απολαμβάνουμε κάθε στιγμή της ζωής μας (δεν είναι και λίγο εδώ που τα λέμε) αλλά μέσα από αυτή να γίνουμε αυτοδύναμες προσωπικότητες. Δηλαδή ελεύθεροι, ευτυχισμένοι, ολοκληρωμένοι άνθρωποι που κατακτούν το όραμα και πραγματοποιούν τα όνειρά τους. Αυτό, σύμφωνα με το συγγραφέα, μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν η ψυχική ενέργεια ρέει απρόσκοπτα, όταν βρισκόμαστε σε ροή. Για το σύγχρονο άνθρωπο η πρόκληση είναι να βρει τη ροή στην εργασία του, στο σώμα του (ο ψυχολόγος προτείνει συγκεκριμένες τεχνικές όπως γιόγκα και πολεμικές τέχνες), ακόμα και στο σεξ. «Πώς καλλιεργείται η ροή στο σεξ; Η απάντηση είναι ίδια για όλες τις δραστηριότητες. Για να είναι απολαυστική μια σχέση πρέπει να γίνει περισσότερο σύνθετη, δηλαδή να εξελίσσεται σε περισσότερα επίπεδα και να αφορά και άλλες πτυχές της προσωπικότητας πέρα από τη σεξουαλική έκφραση. Ένα ζευγάρι που συνδέεται μόνο μέσω του σεξ δεν μπορεί να το ζήσει σαν μια εμπειρία ροής. Οι εραστές πρέπει να ανακαλύψουν νέες δυνατότητες εξέλιξης στον εαυτό τους και στο ταίρι τους, αφιερώνοντας προσοχή ο ένας στον άλλο για να μάθουν τι σκέψεις, συναισθήματα ή όνειρα στοιχειώνουν το νου του συντρόφου τους. Έτσι κάθε φορά θα είναι μια πρώτη φορά –όχι γενικά αλλά για το εύρημα που έχουν εντοπίσει».