Arc Fuel: μεσογειακή πρωτοπορία στη δασοπυρόσβεση

Η ρήση ότι μια φωτιά ανάβει πολύ εύκολα αλλά σβήνει πολύ δύσκολα είναι κάτι παραπάνω από κλισέ. Και όμως, κανένα από τα δυο σκέλη της χιλιοειπωμένης διαπίστωσης δεν είναι απαραίτητα έτσι. Με τα σημερινά μέσα της επιστήμης και της τεχνολογίας υπάρχουν πολλά που μπορεί να κάνει κάποιος τόσο για να εμποδίσει μια φωτιά να «πιάσει» όσο και για να τη σβήσει πιο εύκολα. Οι τομείς της δασοπροστασίας και της δασοπυρόσβεσης βελτιώνονται σε παγκόσμιο επίπεδο και η Ευρώπη δεν θα μπορούσε να υστερεί εδώ. Ειδικά όμως το «μεσογειακό» κομμάτι της φιλοδοξεί να προχωρήσει ένα βήμα πιο πέρα με κάτι μοναδικό, ένα σύστημα δασοπροστασίας σε πρωτοφανή κλίμακα το οποίο θα αρχίσει να λειτουργεί μέσα στο επόμενο έτος. Η Ελλάδα έχει καίριο ρόλο στην ανάπτυξή του.

Κεντρικός στόχος του Arc Fuel, όπως ονομάζεται το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, είναι η χαρτογράφηση της «καύσιμης ύλης», η καταγραφή δηλαδή των εύφλεκτων υλικών όπως τα φύλλα που υπάρχουν στο έδαφος των δασικών περιοχών της Νότιας Ευρώπης. Η χαρτογράφηση του είδους δεν αποτελεί καινοτομία –ανάλογα συστήματα εφαρμόζονται ήδη σε άλλα κράτη και στη Βόρεια Ευρώπη. Οι χάρτες όμως του Arc Fuel για τον ευρωπαϊκό Νότο, ο οποίος παρουσιάζει συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες, θα «βλέπουν» 20 φορές καλύτερα από τους υπάρχοντες, αυξάνοντας σημαντικά την ανάλυσή τους και μαζί με αυτήν τις επιδόσεις τους. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν φορείς από την Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα –από την ελληνική πλευρά επικεφαλής του έργου είναι η εταιρεία Epsilon International ενώ το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και η εταιρεία πληροφορικής Algosystems έχουν αναλάβει σημαντικό μέρος της επιστημονικής υποστήριξής του. Εφαρμόζεται μάλιστα ήδη πειραματικά στο «μικροδάσος» του Σέιχ Σου στη Θεσσαλονίκη ενώ σύντομα αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί για όλη την Ελλάδα.

Πώς ακριβώς θα λειτουργεί αυτό το πρόγραμμα το οποίο κρίνεται απαραίτητο για την αντιμετώπιση των πυρκαγιών που τη θερινή περίοδο μαστίζουν όχι μόνο την Ελλάδα αλλά και τις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου; Οπως μας εξηγεί ο καθηγητής Μάρκος Μποναζούντας, συντονιστής και υπεύθυνος της ελληνικής «πλευράς» του Arc Fuel, ένας κύκλος πυρκαγιάς έχει τέσσερα μέρη και το Arc Fuel έχει «ρόλο» σε όλα. «Το πρώτο μέρος προηγείται της πυρκαγιάς, είναι όταν κάνουμε την πρόγνωση» λέει. «Το δεύτερο είναι κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς, όταν έχει πάρει φωτιά το δάσος και πρέπει να τη σβήσουμε, το τρίτο είναι μετά την πυρκαγιά και αφορά τις επιπτώσεις της και το τέταρτο αφορά το τι μάθαμε από αυτή την ιστορία για να πετύχουμε καλύτερα αποτελέσματα στο μέλλον». Στο κάθε μέρος εμπλέκονται φυσικά διαφορετικοί παράγοντες, η καύσιμη ύλη όμως είναι «παρούσα» στις περισσότερες περιπτώσεις, ξεκινώντας ήδη από το στάδιο της πρόγνωσης και της πρόληψης.

Για να κάνει κάποιος πρόγνωση του κινδύνου πυρκαγιάς σε ένα δάσος (η πολιτική προστασία κάνει καθημερινά τέτοιες προγνώσεις –σε ορισμένες χώρες μάλιστα, όπως η Αυστραλία η οποία εφέτος δοκιμάζεται σκληρά από τις πυρκαγιές, υπάρχουν ειδικά «ρολόγια» με δείκτες που δείχνουν από το πράσινο ως το… κόκκινο της φωτιάς) θα πρέπει να λάβει υπόψη μια σειρά από παραμέτρους. Σε αυτές περιλαμβάνονται η κλιματολογία της ημέρας (αν π.χ. τη συγκεκριμένη ημέρα φυσάει άνεμος, αν έχει πολλή ζέστη ή περισσότερη ξηρασία), ορισμένοι κοινωνικοί παράγοντες (όπως π.χ. αν είναι Σαββατοκύριακο και υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες κάποιος να πετάξει ένα τσιγάρο), το είδος του δάσους και η γενικότερη υγρασία της περιοχής καθώς και η καύσιμη ύλη που υπάρχει στο χώμα –πόσα φύλλα δηλαδή έχουν πέσει από τα δέντρα και πόσο εύκολα μπορούν να αρπάξουν φωτιά.

«Η καύσιμη ύλη ενός δάσους είναι σαν τη βενζίνη στο αυτοκίνητο» λέει ο κ. Μποναζούντας. «Οπως το αυτοκίνητο αν δεν έχει βενζίνη δεν παίρνει μπρος, έτσι και το δάσος αν δεν έχει καύσιμη ύλη δεν θα πάρει φωτιά». Σε κάποιες χώρες όπου τα δάση είναι λίγα, όπως για παράδειγμα στο Ισραήλ, τα πεσμένα φύλλα καθαρίζονται και έτσι δύσκολα σημειώνονται πυρκαγιές ενώ, αν σημειωθούν, η κατάσβεσή τους είναι εύκολη και γρήγορη. «Στην Ελλάδα όμως, με τις πιο μεγάλες και πλούσιες εκτάσεις που έχουμε, τα φύλλα που πέφτουν κάτω, όπως το πούσι παραδείγματος χάριν του πεύκου, είναι πολλά και αν πέσει μια καψαλήθρα ή αν κάποιος πετάξει ένα τσιγάρο αρπάζει όλο το δάσος».

Η εκτίμηση της καύσιμης ύλης που υπάρχει σε ένα δάσος είναι λοιπόν σημαντική, αλλά ως τώρα μάλλον παραμελημένη. Οπως μας εξηγεί ο καθηγητής στη Μεσόγειο γενικά και στην Ελλάδα ειδικότερα ιστορικά δεν γινόταν συστηματική χαρτογράφησή της. «Σε κάθε χώρα, στις περιοχές που τους ενδιέφεραν περισσότερο οι δασολόγοι εκτιμούσαν την καύσιμη ύλη και έδιναν τις εκτιμήσεις τους σε μορφή κιλοβάτ στην πολιτική προστασία έτσι ώστε αυτή με τη σειρά της να κάνει τις προβλέψεις της συνυπολογίζοντας και τους άλλους παράγοντες» λέει. «Στο Σέιχ Σου, για να καταλάβετε, το κάναμε αυτομάτως χειρωνακτικά. Δηλαδή βάλαμε δασολόγους οι οποίοι πήγαν, περπάτησαν, μέτρησαν και έκαναν κάποια κυκλάκια στο χαρτί για το πώς είναι η καύσιμη ύλη».

Τώρα, με τη χρήση των δορυφορικών δεδομένων, η καταγραφή της καύσιμης ύλης για τους χάρτες του Arc Fuel όχι μόνο θα γίνεται από αέρος χωρίς ανάγκη επιτόπιας έρευνας αλλά επίσης θα είναι εκτενέστερη, πληρέστερη και ακριβέστερη. Και μάλιστα σε κλίμακες οι οποίες δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο. Στη Βόρεια Ευρώπη, όπου η χαρτογράφηση του είδους εφαρμόζεται ήδη, η εκτίμηση της καύσιμης ύλης γίνεται ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Στους ελληνικούς, όπως και στους άλλους μεσογειακούς χάρτες, θα γίνεται σε κλίμακα 50 επί 50 μέτρων. «Το πρόγραμμα είχε γίνει αρχικά για όλη την Ευρώπη ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, όμως εμείς οι Μεσογειακοί, που δεν έχουμε τόσο μεγάλες εκτάσεις, είπαμε ότι το θέλαμε σε μικρότερη κλίμακα –200 επί 200 ή 50 επί 50 μέτρα» εξηγεί ο κ. Μποναζούντας.

Η ανάλυση σε τόσο μικρή κλίμακα δεν ήταν κάτι απλό και αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο συστήθηκε ένα ολόκληρο κονσόρτσιουμ προκειμένου να επιτευχθεί αυτός ο στόχος. Η ομάδα των ερευνητών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον Ιωάννη Γήτα συνέβαλε σημαντικά σε αυτό το έργο, το οποίο θεωρείται κατά κάποιον τρόπο μια «πρωτιά» για τα παγκόσμια δεδομένα. «Είναι κάτι το μοναδικό αυτό που κάναμε στην Ευρώπη όλες οι μεσογειακές χώρες» λέει ο καθηγητής. «Η κλίμακα, η λογική, τα μαθηματικά του και το πώς συνδυάζουμε όλη την πληροφόρηση για να καταλήξουμε στην τελική εκτίμηση είναι μοναδικά. Αφού καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα με τη δορυφορική τηλεπισκόπηση πάμε στο πεδίο και κάνουμε συλλεκτικά μετρήσεις για να βεβαιωθούμε ότι αυτό που είδαμε είναι σωστό και στη συνέχεια ταιριάζουμε, όπως λέμε, το ένα με το άλλο και με μια λογική πάλι μαθηματικών βγάζουμε το τελικό συμπέρασμά μας».

Οπως προσθέτει, οι χάρτες μπορούν εύκολα να ενημερωθούν και να «επικαιροποιηθούν» ανά πάσα στιγμή. «Αν παραδείγματος χάριν μια περιοχή πάρει φωτιά και έχουμε κάποια επιπλέον πληροφόρηση κάνουμε, όπως λέμε, αναπροσαρμογή στη θεωρία μας και έχουμε ξανά τον χάρτη πιο φρέσκο. Κανονικά πρέπει να έχουμε οπωσδήποτε έναν φρέσκο χάρτη κάθε χρόνο, πριν από τη θερινή περίοδο που υπάρχει μεγαλύτερη έξαρση των πυρκαγιών».

Η καλή γνώση της καύσιμης ύλης που υπάρχει σε ένα δάσος δεν είναι απαραίτητη μόνο για το πρώτο στάδιο της πρόγνωσης του κινδύνου αλλά και για το επόμενο, αυτό της αποτελεσματικής αντιμετώπισης μιας πυρκαγιάς. Ακριβώς όπως στο αυτοκίνητο το πόση βενζίνη έχει το ντεπόζιτο δείχνει πόσο μπορούμε να κινηθούμε, έτσι και στο δάσος, μας εξηγεί ο καθηγητής, η καύσιμη ύλη δείχνει πόσο θα διαρκέσει η φωτιά. «Οταν υπάρχει πολλή καύσιμη ύλη στο έδαφος η πυρκαγιά διαρκεί πάρα πολύ» λέει. Επίσης η ποσότητα της καύσιμης ύλης είναι ένα βασικό δεδομένο για τον υπολογισμό πολλών παραμέτρων που έχουν σχέση με τη δασοπυρόσβεση, από το πώς και πόσο γρήγορα κινείται η φωτιά ή το ύψος στο οποίο φθάνουν οι φλόγες ως το πού θα πρέπει να «στοχεύσουν» τα πυροσβεστικά αεροσκάφη –τα γνωστά σε όλους μας Canadair –για να τη σβήσουν πιο γρήγορα. «Αυτό» τονίζει ο κ. Μποναζούντας «είναι ένα κρίσιμο στοιχείο το οποίο δεν υπήρχε αλλά τώρα με τη χρήση των χαρτών θα μπορεί να αξιοποιηθεί. Γιατί δεν το κάναμε στο παρελθόν; Δεν το κάναμε γιατί οι δορυφόροι δεν έδιναν τέτοια ακρίβεια ούτε τέτοια πληροφόρηση. Τα τελευταία τέσσερα-πέντε χρόνια όμως τη δίνουν, και έτσι ξεκινήσαμε και εμείς αυτό το έργο».

Ακριβώς λόγω της κρισιμότητας της πληροφόρησης που παρέχουν οι χάρτες και η βάση δεδομένων του Arc Fuel εκτός του ότι θα ενημερώνονται συνεχώς θα προσφέρονται δωρεάν από ειδικά portal σε όλους τους αρμόδιους φορείς –πολιτική προστασία, πυροσβεστική, δασαρχεία και ούτω καθεξής –όλων των κρατών που μετέχουν στο πρόγραμμα. Θα διατίθενται επίσης με μια στοιχειώδη επιβάρυνση και σε όσους άλλους ενδιαφέρονται να έχουν πρόσβαση στα δεδομένα. Η χρησιμότητά τους άλλωστε δεν περιορίζεται μόνο στην πρόβλεψη και την κατάσβεση μιας φωτιάς. «Το Arc Fuel δεν θα συμβάλει μόνο στην καλύτερη πρόγνωση και αντιμετώπιση των πυρκαγιών αλλά θα βοηθήσει και τα δασαρχεία να ξέρουν πώς δουλεύει το δάσος τους. Να ξέρουν δηλαδή αν έχει πολλή καύσιμη ύλη ώστε να πάνε να καθαρίσουν. Τώρα στην Ελλάδα βέβαια δεν πάμε να καθαρίσουμε και με την οικονομική κρίση που υπάρχει δεν προβλέπεται κάτι τέτοιο. Σε άλλες χώρες όμως, όπως στην Πορτογαλία, η οποία καλλιεργεί τα δάση της για να παράγει φελλό ή χαρτί, καθαρίζουν τα δάση και τα προσέχουν γιατί έχουν διαφορετική λογική επενδύσεων».

Το Arc Fuel ολοκληρώνεται στο τέλος του έτους και, ξεκινώντας από τη Μεσόγειο, θα επεκταθεί και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ηδη έχουν χαρτογραφηθεί σε μεγάλο βαθμό οι δασικές περιοχές της Ελλάδας και της Πορτογαλίας καθώς και μεγάλες περιφέρειες της Ισπανίας και της Ιταλίας ενώ το 2014 αναμένεται να παραχθούν χάρτες για όλη τη Νότια Ευρώπη.

Μέσω ειδικών Geoportals οι χάρτες και τα δεδομένα του Arc Fuel LIFE 10 |ENV|GR|617 θα διατίθενται δωρεάν στους φορείς των χωρών που μετέχουν στο πρόγραμμα και στις οποίες περιλαμβάνεται και η Ελλάδα