Αυτό το θέατρο ποιος θα το πάρει;
Μοναδικός κληρονόμος του τίτλου «Θέατρο Τέχνης» ήταν ο Γιώργος Λαζάνης, ο θάνατος του οποίου (την περασμένη Τρίτη το βράδυ) κλείνει μια ολόκληρη εποχή, ενώ παράλληλα αφήνει ανοικτά όλα τα ενδεχόμενα για τη συνέχεια. Το ερώτημα που πλανάται στη θεατρική οικογένεια αφορά την ύπαρξη, ή μη, διαθήκης εκ μέρους του Γιώργου Λαζάνη, καθώς αυτή είναι που θα καθορίσει και τη συνέχεια. Ουδείς εκ των μελών της οικογενείας τού Τέχνης φαίνεται να ανησυχεί. Ωστόσο, στα χρόνια που μεσολάβησαν από το 1987 που πέθανε ο Κουν, στο Υπόγειο και στη Φρυνίχου αναπτύχθηκαν φιλοδοξίες. Και αν σήμερα οι δύο εκ των τριών κληρονόμων δεν είναι πια στη ζωή (Γιώργος Λαζάνης – Μίμης Κουγιουμτζής), ο τρίτος και νεότερός τους Γιώργος Αρμένης, που διαφώνησε και αποχώρησε από το Θέατρο Τέχνης λίγους μήνες μετά τον θάνατο του δασκάλου τους, δεν φαίνεται να θέλει να μείνει – και πάλι – εκτός νυμφώνος. Παράλληλα, τις φιλοδοξίες τους έχουν εκφράσει, με τον δικό του τρόπο ο καθένας, και πολλοί από τα μέλη της εταιρείας του ιστορικού θεάτρου.
Μπορεί η φυσική παρουσία του Γιώργου Λαζάνη, τα τέσσερα τελευταία, τουλάχιστον, χρόνια να είχε αραιώσει, ο ίδιος πάντως παρέμενε το ισχυρό πρόσωπο και ο μοναδικός κληρονόμος του Κουν. Αλλωστε ήταν εκείνος που επέλεξε τον Διαγόρα Χρονόπουλο για τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή του Θεάτρου Τέχνης, όταν τα οικονομικά – και όχι μόνο – είχαν φέρει τα ταμεία και το προφίλ των δύο σκηνών σε πολύ δυσχερή θέση. Συζητώντας προ διετίας και αφού είχε ήδη πεθάνει ο Μίμης Κουγιουμτζής, ο Λαζάνης σκέφτηκε τον Χρονόπουλο και τον πρότεινε στην Κάτια Γέρου και στον Κωστή Καπελώνη, ο οποίος και ανέλαβε αρχικά συμβουλευτικό ρόλο και τελικά ως καλλιτεχνικός διευθυντής.
Η αρχή των προβλημάτων
Λίγο μετά τον θάνατο του Κουγιουμτζή η Ρένη Πιττακή, αγαπημένη μαθήτρια του Κουν και ηγετική παρουσία του Θεάτρου Τέχνης, αποχώρησε, υποβάλλοντας την παραίτησή της. Είχε προτείνει ριζική αναδιοργάνωση με στόχο την εξυγίανση, κάτι που έβρισκε εμπόδια στην επιθυμία των υπολοίπων για λύσεις που δεν εξασφάλιζαν ένα καλύτερο μέλλον. Σήμερα, λέει, ότι «πρώτα από όλα είναι το πένθος. Μέσα στο Θέατρο Τέχνης είναι συγγενείς, συνάδελφοι, η ιστορία και η ζωή μας. Με τον θάνατο όμως του Λαζάνη κλείνει και τυπικά, τουλάχιστον, σύμφωνα με το έμβλημα και τη σφραγίδα του, το Θέατρο Τέχνης. Υστερα από όλα αυτά μπορεί να αρχίσει μια άλλη συζήτηση».
Τα προβλήματα όμως στο Θέατρο Τέχνης δεν είναι χθεσινή υπόθεση. Για τους περισσοτέρους τα δύσκολα είχαν ήδη αρχίσει, λίγο πριν από το 1987, όταν η υγεία του Κουν άρχισε να κλονίζεται. Στη συνέχεια, οι τρεις κληρονόμοι χωρίστηκαν, και μετά την παραίτηση του Αρμένη ο Λαζάνης ανέλαβε τη σκηνή στη Φρυνίχου – είχε εγκαινιασθεί μόλις το 1986 – και ο Κουγιουμτζής, το Υπόγειο. Με την πάροδο του χρόνου, οι δύο ηθοποιοί και σκηνοθέτες διαφώνησαν σε πολλά. Το θέατρο, συνολικά, δεν σημείωνε την επιτυχία του παρελθόντος, αλλά το Υπόγειο πήγαινε καλύτερα από τη Φρυνίχου. Για τους γνώστες, η αλλαγή του 1999, όταν δηλαδή ο Λαζάνης ζήτησε να κατεβεί στο Υπόγειο για να ανεβάσει τον «Βασιλιά Ληρ» του Σαίξπηρ με τον ίδιο στον ρόλο του πρωταγωνιστή, σήμανε και την αρχή μιας νέας, σιωπηρής αυτή τη φορά, αντιπαράθεσης. Ο Κουγιουμτζής, έχοντας επίγνωση των προβλημάτων και κυρίως των χρεών, εξέφραζε την άποψη ακόμη και «να κλείσει» το Θέατρο Τέχνης, αν επρόκειτο από τις στάχτες του να γεννηθεί κάτι πιο ουσιαστικό. Από την πλευρά του ο Λαζάνης δεν συμμεριζόταν το απόλυτο του Μίμη. Οι δυο τους πάντως κατάφεραν να διατηρήσουν τη σχέση τους μέσα στον χρόνο, κρατώντας, ξεχωριστά ο καθένας το προσωπικό του στοιχείο. Πάντως, μετά τον θάνατο του Κουγιουμτζή, την άνοιξη του 2003, η κατάσταση πήρε την κατιούσα.
Τα σχέδια του Γ. Αρμένη
Ο Γιώργος Αρμένης είναι αυτός που απέμεινε από τους τρεις κληρονόμους του Κουν. Η ιδιόχειρη διαθήκη ανοίχτηκε λίγες ημέρες μετά τον θάνατο του δασκάλου, τον Φεβρουάριο του 1987. Οπως θυμάται σήμερα ο ηθοποιός και σκηνοθέτης, τη βρήκε τότε στο σπίτι τού Κουν και την πήγε για να την ανοίξουν όλοι μαζί στου Λαζάνη. «Ο Κουν μάς είχε βάλει να ορκιστούμε ότι τα πράγματα θα παραμείνουν έτσι μεταξύ μας.
Το καλοκαίρι του 1987 ήταν η σειρά μου να κάνω την πρώτη μου σκηνοθεσία στην Επίδαυρο – τον «Κύκλωπα» του Ευριπίδη. Με τη σκέψη όμως ότι έπρεπε να κάνουμε μια παράσταση στη μνήμη του δασκάλου μας (σ.σ.: τους «Πέρσες» του Αισχύλου), δεν με άφησαν. Τότε παραιτήθηκα και έφυγα. Δεν αποποιήθηκα όμως ποτέ την κληρονομιά που μου άφησε ο Κουν. Ηταν άλλωστε μια πολύ μεγάλη τιμή για μένα».
Μετά τον θάνατο του Λαζάνη, οι πρώτες σκέψεις του Γιώργου Αρμένη αφορούν τον χαμό του. Αλλά στη συνέχεια θέλει να δει πώς θα κινηθεί, με ποιους ανθρώπους θα συναντηθεί, τι θα κάνει. «Προς το παρόν, με αποφεύγουν σαν τον διάβολο το λιβάνι». Θα ήθελα όμως να μπορέσω να βοηθήσω στην πορεία τού Τέχνης». Στην εικοσαετία που μεσολάβησε οι επαφές του με τον «θείο» (όπως φώναζαν όλοι οι κοντινοί του τον Λαζάνη) ήταν ελάχιστες. Ακόμη λιγότερες με τον Μίμη Κουγιουμτζή. «Δεν με ήθελαν, ήμουν το μαύρο πρόβατο» τονίζει και αναφέρεται στους καινούργιους που μπήκαν στο θέατρο: «Αυτοί που τους επέλεξαν, αυτοί έχουν και την ευθύνη. Εμένα δεν με κάλεσαν ποτέ σε κανένα διοικητικό συμβούλιο. Ούτε στις χαρές ούτε στις λύπες. Και ας πέρασα είκοσι δύο χρόνια εκεί μέσα. Οταν πέθανε ο Μίμης, πήγα στο Υπόγειο, για να δω τον Λαζάνη. Τώρα που πέθανε ο Λαζάνης, δεν πήγα. Δεν είχα κανέναν να δω». Παραδέχεται όμως ότι τα πράγματα δεν ήταν ποτέ ρόδινα μεταξύ τους. «Ακόμη και όταν ζούσε ο Κουν, ήμασταν σαν τον Ληρ με τις τρεις κόρες του – και εγώ ήμουν η μικρότερη. Μόνο που εμείς ήμασταν άνδρες. Σήμερα από το Θέατρο Τέχνης έχει μείνει η ταμπέλα, η ούγια. Οσο για τον τίτλο, σε κανέναν δεν ανήκει – μόνο στο θέατρο. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τον κάνει ό,τι θέλει. Από τη στιγμή που στην κληρονομιά του ο Κουν είπε ότι αφήνει το θέατρο σε εμάς τους τρεις, με επικεφαλής τον Λαζάνη, και εγώ είμαι ακόμη ζωντανός, θα δω τι θα κάνω…».
«Δεν έχει αρμοδιότητα…»
Σε ό,τι αφορά τον Γιώργο Αρμένη, ο σκηνοθέτης του Θεάτρου Τέχνης και ένας από τους συνεργάτες τού Λαζάνη, ο Κωστής Καπελώνης, υπογραμμίζει ότι «δεν έχει καμία αρμοδιότητα και κανένα δικαίωμα. Τα πράγματα στη διαθήκη του Κουν ήταν ξεκάθαρα» σημειώνει και εξηγεί: «Ο τίτλος κληροδοτήθηκε στον Λαζάνη, το κινηματογραφικό υλικό ανήκει στον Κουγιουμτζή, το αρχείο του θεάτρου στην αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία του Θεάτρου Τέχνης, και ότι η πνευματική περιουσία του περνά στην εταιρεία, στον Λαζάνη και τους «νεότερους σκηνοθέτες», μια φράση στην οποία χωρούν πολλοί…». Την κινητή περιουσία του – αν και ελάχιστη διέθετε – την άφησε στους Λαζάνη, Κουγιουμτζή και Αρμένη, ενώ τους πίνακές του, επίσης στον Λαζάνη.
Πιο συναισθηματικός, ο ηθοποιός και σκηνοθέτης, ο νεότερος της παρέας, Θόδωρος Γράμψας συνειδητοποιεί ότι «σίγουρα τελειώνει μια εποχή, αλλά νομίζω ότι το Θέατρο Τέχνης μπορεί να συνεχίσει. Μου είναι αδύνατον να το δω κλειστό ή με μια άλλη ταμπέλα. Μην ξεχνάμε ότι υπάρχει υλικό που βγαίνει διαρκώς από τη σχολή. Πιστεύω ότι χωρίς να χαθεί το πνεύμα και η ιδεολογία του θεάτρου, μπορεί να δώσει το στίγμα του με έναν άλλο τρόπο». Και καταλήγει, λέγοντας ότι «είμαστε ανοιχτοί».
«Πουκάμισο αδειανό»
Λίγες ημέρες μετά τον θάνατο και την κηδεία του Γιώργου Λαζάνη, στο Θέατρο Τέχνης τα πράγματα κυλούν με τον δκό τους ρυθμό. Στις δε σκηνές του Υπογείου και της Φρυνίχου δίνονται οι προγραμματισμένες παραστάσεις. Αναφορικά με τον προσεχή Φεβρουάριο που κλείνουν είκοσι χρόνια από τον θάνατο του ιδρυτή του, προετοιμάζονται τιμητικές εις μνήμην εκδηλώσεις. Οι συζητήσεις πάντως τώρα θα αρχίσουν – όχι πως είχαν ποτέ σταματήσει. Για πολλούς ο τίτλος «Θέατρο Τέχνης» είναι συνώνυμο της καλλιτεχνικής επιβίωσής τους. Κατά άλλους, μοιάζει ήδη με… «πουκάμισο αδειανό», με τον τίτλο που θέλουν να αποκτήσουν οι χωριάτες για να γίνουν αρχοντοχωριάτες, ή οι σημερινοί νεόπλουτοι. Οι πιο ψύχραιμοι πάντως συμφωνούν ότι το θέμα δεν είναι ούτε ο τίτλος ούτε μια παράσταση. «Να συνεχίσει το Θέατρο Τέχνης» ήταν η ευχή του Κουν, του Κουγιουμτζή, του Λαζάνη. Σε αυτό δεν διαφωνεί κανείς. Το ερώτημα όμως παραμένει: Για ποιο «Θέατρο Τέχνης» μιλάμε πια;
Η εταιρεία τού Τέχνης
Μετά την τελευταία ετήσια γενική συνέλευση της εταιρείας του Θεάτρου Τέχνης, στις 6 Νοεμβρίου 2006, τα μέλη ανήλθαν σε 24 – ο θάνατος όμως του Γιώργου Λαζάνη τα μειώνει σε 23. Στους 18 που την αποτελούσαν με πρόεδρο τον Βίκτωρα Μελά, εκ των παλαιότερων και στενότερων συνεργατών του Καρόλου Κουν, και μέλη τούς Θέμο Χαραμή, Πάνο Σακελλαριάδη, Γιάννη Μόραλη, Μάριο Πλωρίτη, Ρένη Πιττακή, Θανάση Βαλτινό, Γιώργο Σαρρή, Θ. Π. Τάσσιο, Πάρι Τακόπουλο, Δημήτρη Μυταρά, Κάτια Γέρου, Κωστή Καπελώνη, Θόδωρο Γράμψα, Γιάννη Δεγαΐτη, Κυριάκο Κατζουράκη, Διαγόρα Χρονόπουλο, προστέθηκαν άλλα έξι. Πρόκειται για τους Αγγελο Δεληβορριά, Διονύση Καψάλη, Στέλλα Σταμπουλόγου, Φώτη Χατζή, Νικόλαο Χουρμουζιάδη και τη Μάγια Λυμπεροπούλου, την οποία πρότειναν στον Λαζάνη κάποιοι στενοί φίλοι τού Τέχνης, ώστε να εξασφαλίσουν την είσοδο ανθρώπων που να μπορούν να αναλάβουν ενεργότερο ρόλο στα εσωτερικά του θεάτρου. «Είναι δυνατόν να λείπει η Μάγια;» του είπαν και φυσικά εκείνος συμφώνησε. «Ευτυχώς» λένε τώρα «γιατί μετά την απώλεια του Λαζάνη τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο δύσκολα».
Τις επόμενες ημέρες, η Εταιρεία του Θεάτρου Τέχνης πρέπει να συνεδριάσει ώστε να καλύψει τη θέση του Λαζάνη ως διευθύνοντος συμβούλου. Στο ήδη υπάρχον πενταμελές ΔΣ, πρόεδρος είναι ο Πάνος Σακελλαριάδης και μέλη οι Κωστής Καπελώνης, Θόδωρος Γράμψας, Κάτια Γέρου και (ήταν) ο Γιώργος Λαζάνης. Οπως εξηγεί ο σκηνοθέτης Κωστής Καπελώνης: «Η πλειοψηφία στην περίπτωση της εταιρείας του Τέχνης πρέπει να είναι ισχυρή. Τίποτε δεν γίνεται αν δεν συμφωνούν σχεδόν όλοι. Δεν πιστεύω ότι αναμένονται αλλαγές. Ηδη μέσα στο θέατρο υπάρχουν νέα και παλαιά στελέχη». Οσο για τον Διαγόρα Χρονόπουλο, που ήταν επιλογή Λαζάνη, ο Κωστής Καπελώνης σημειώνει: «Μόνο αν κριθεί ανεπαρκής μπορεί να αντικατασταθεί, αλλιώς δεν τίθεται θέμα». Και εξηγεί: «Νομίζω ότι πρέπει να απεμπλακούμε από το σύνδρομο τού ποιος είναι επικεφαλής του Θεάτρου Τέχνης. Αναμφισβήτητα ήταν ο Κουν. Μετά ήταν ο Λαζάνης, με αμφισβητήσεις. Αρα, όποιος και αν είναι ο επόμενος, θα αμφισβητηθεί περισσότερο και από τον Λαζάνη».
Η κάλυψη των χρεών
Ο Διαγόρας Χρονόπουλος ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση του Θεάτρου Τέχνης το 2004 και μαζί το χρέος του, ύψους 500.000 ευρώ. Στη διάρκεια αυτής της διετίας το ποσό έχει μειωθεί στο ήμισυ – από τις τακτικές και τις έκτακτες επιχορηγήσεις του ΥΠΠΟ, και τις επιχειρηματικές κινήσεις του μάνατζερ Χρονόπουλου. Ετσι, τα χρέη προς τους οργανισμούς και τους δημόσιους φορείς έχουν πληρωθεί. Ο προϋπολογισμός για την τρέχουσα θεατρική περίοδο 2006-2007 υπολογίζεται σε περίπου 800.000 – 1.000.000 ευρώ, ενώ το ποσό που αναμένεται από το υπουργείο Πολιτισμού, και το οποίο συνίσταται σε χρέος από προηγούμενες επιδοτήσεις, δεν ξεπερνά τις 190.000 ευρώ. Από την περασμένη χρονιά (2005-06) οι παραγωγοί Διονύσης Παναγιωτάκης και Δημήτρης Παπανδρέου στηρίζουν το θέατρο ενώ στο τρέχον πρόγραμμα περιλαμβάνεται και μια συμπαραγωγή – με τον Γιάννη Μπέζο. Αν και η οικονομική κατάσταση παραμένει δυσχερής, πρέπει να τονιστεί η σαφής βελτίωση του ταμείου του Θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν.
