Βιβλία

LARRY R. SQUIRE & ERIC KANDEL
Μνήμη: Από τον νου στα μόρια
Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2012,
σελ. 272, τιμή 30 ευρώ

Αν αποφασίζατε να εντρυφήσετε στα μυστικά της μνήμης και της μάθησης, ποιον θα θέλατε για δάσκαλό σας; Με την έκταση που έχει λάβει το πεδίο των νευροεπιστημών και την πληθώρα των επιτευγμάτων που έχει να επιδείξει (ιδιαίτερα στη διάρκεια των τελευταίων τριών δεκαετιών), η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα δεν είναι εύκολη. Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης Ερικ Καντέλ (Eric R. Kandel) πληροί πάντως όλες τις προϋποθέσεις για να είναι στη λίστα των ιδανικών δασκάλων. Οχι μόνο επειδή τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Ιατρικής (του 2000) για το έργο του που αποκάλυψε με συγκλονιστικές λεπτομέρειες τη μοριακή βάση της μνήμης και της μάθησης, αλλά και επειδή είναι χαρισματικός στη διδασκαλία. Ο Λάρι Σκουάιρ (Larry R. Squire), ο οποίος είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, δεν έχει πάρει βραβείο Νομπέλ αλλά είναι στενός συνεργάτης του Καντέλ για περισσότερα από 30 χρόνια. Στα μοριακά ευρήματα του Καντέλ ο Σκουάιρ προσθέτει το γνωσιακό τους αντίκρισμα.

Δεν είναι περίεργο λοιπόν που όταν οι δυο τους αποφάσισαν να γράψουν ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο για τη μνήμη, αυτό μπήκε ταχύτατα στη λίστα με τα ευπώλητα. Το βιβλίο «Memory – From Mind to Molecules», κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2009 και συμπυκνώνει με τρόπο κατανοητό για τον μη ειδήμονα όσα γνωρίζουν οι επιστήμονες για τη λειτουργία της μνήμης και της μάθησης.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου «Από τον νου στα μόρια» γίνεται μια ιστορική αναδρομή στα τελευταία διακόσια χρόνια και στα ευρήματα που καθόρισαν τις απόψεις των επιστημόνων για τη λειτουργία του εγκεφάλου. Αυτό το ταξίδι, διανθισμένο με πληροφορίες για διάσημους ερευνητές, για ασθενείς των οποίων οι εγκεφαλικές βλάβες άνοιξαν το παράθυρο που επέτρεψε τη μελέτη του πολυπλοκότερου οργάνου μας αλλά και περιγραφές πειραμάτων (χωρίς λεπτομέρειες που αποπροσανατολίζουν), αποτελεί ένα παράδειγμα γραφής βιβλίου που στοχεύει να κάνει την επιστήμη προσιτή στο ευρύ κοινό. Εχοντας κατανοήσει την ουσία του θέματος που πραγματεύεται το βιβλίο και έχοντας εισαχθεί στα ερευνητικά όπλα που θα χρησιμοποιηθούν για τη διερεύνηση των προβλημάτων, οι αναγνώστες είναι ήδη από το πρώτο κεφάλαιο καλά εξοπλισμένοι για να κατακτούν περισσότερο έδαφος με καθένα από τα επόμενα εννέα κεφάλαια. Ακολουθώντας το ίδιο μοντέλο, περιγράφοντας δηλαδή τη δουλειά των μεγάλων νευροεπιστημόνων του παρελθόντος και τον τρόπο με τον οποίο τα πειράματά τους άνοιξαν τον δρόμο που συνεχίζουν σήμερα οι πνευματικοί επίγονοί τους, οι δύο συγγραφείς μάς μαθαίνουν πώς μαθαίνουμε. Τι συμβαίνει δηλαδή στις συνάψεις του εγκεφάλου μας κάθε φορά που μια νέα πληροφορία έρχεται και εγκαθίσταται για μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα. (Περιττό να πούμε ότι διαφορετικά φαινόμενα λαμβάνουν χώρα για να επιτευχθεί βραχεία ή μακρόχρονη μνήμη.)

Δεν μπορεί να υπάρξει βιβλίο που αφορά τον εγκέφαλο χωρίς κεφάλαιο ή ενότητα που να αφορά την προσωπικότητα. Επισήμως, στο βιβλίο των Kandel και Squire αυτό γίνεται στο δέκατο και τελευταίο κεφάλαιο, όπου αναλύονται τα ευρήματα σχετικά με την ανάπτυξη των δεξιοτήτων αλλά και την απώλεια της μνήμης (όπως, παραδείγματος χάριν, συμβαίνει στην περίπτωση της νόσου του Αλτσχάιμερ) και πώς αυτή καταλύει την ατομικότητα. Στην πραγματικότητα ωστόσο ολόκληρο το βιβλίο αφορά την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Δεν υπάρχει αναφορά που να μη δίνει αφορμή για ενδοσκόπηση. Πάρτε, για παράδειγμα, το Κεφάλαιο 7 «Από τη βραχύχρονη στη μακρόχρονη μνήμη». Στη σελίδα 160 διαβάζουμε τον υπότιτλο «Η άσκηση οδηγεί στην τελειότητα» και πληροφορούμαστε μέσω ποιων πειραματισμών οι ερευνητές κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα. Μη μου πείτε όμως ότι, ανεξαρτήτως της ανάλυσης που ακολουθεί, ο υπότιτλος και μόνο δεν είναι μια πρόκληση: Πόσες και πόσες φορές παραιτηθήκαμε από κάτι στο οποίο δεν ήμασταν καλοί; Τι θα είχε συμβεί αν είχαμε επιμείνει;

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πόνημα των Kandel και Squire είναι ένα πολυεπίπεδο ανάγνωσμα. Οι συγγραφείς του το έγραψαν για τους μη ειδικούς και ο μεταφραστής του, ομότιμος καθηγητής της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αζαρίας Καραμανλίδης, πέτυχε να το μεταφέρει άριστα στην ελληνική γλώσσα. Δωρίστε το στον εαυτό σας και διαβάστε το αργά (αν μου επιτρέπεται ένα προσωπικό σχόλιο, μου πήρε μήνες για να ολοκληρώσω την αγγλική έκδοση). Είναι απίστευτο τι αφήνει να αναδυθεί από μέσα μας αυτό το βιβλίο όταν χωνεύεται καλά ένα κεφάλαιο προτού πάει κανείς στο επόμενο…