Το να δει κάποιος από κοντά τον «Μυστικό Δείπνο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι δεν είναι κάτι απλό. Οι λίστες αναμονής είναι τεράστιες και θα χρειαστεί να περιμένει μήνες. Το βέβαιο είναι όμως πως όταν θα βρεθεί μέσα στο αριστητήριο της μονής της Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε στο Μιλάνο θα αποζημιωθεί πλήρως. Εκτός του ότι θα απολαύσει σε όλο του το μεγαλείο ένα σπάνιο αριστούργημα, παράλληλα θα εισπνεύσει έναν εξαιρετικά καθαρό αέρα. Και αυτό πιστοποιημένα, με τις πιο σύγχρονες μεθόδους της επιστήμης.
Η πρώτη μελέτη για τη σύσταση του αέρα μέσα στον χώρο της μονής και τα ποσοστά της ρύπανσης που απειλούν με φθορές την ήδη ταλαιπωρημένη τοιχογραφία δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο επιστημονικό έντυπο «Environmental Science and Technology» ενώ τα αποτελέσματά της θα ανακοινωθούν επίσημα στις 13 Δεκεμβρίου στο Μιλάνο.
Διεξήχθη από ειδικούς του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας με επικεφαλής τον Κώστα Σιούτα – καθηγητή της έδρας Fred Champion στο τμήμα Περιβαλλοντικής Μηχανικής – τους οποίους οι ιταλικές αρμόδιες αρχές κάλεσαν για να ελέγξουν πόσο αποτελεσματικό είναι το εξελιγμένο σύστημα εξαερισμού και φιλτραρίσματος του αέρα που έχουν εγκαταστήσει για την προστασία του ευαίσθητου έργου. Το πόρισμά τους είναι κατηγορηματικό: η ατμόσφαιρα που περιβάλλει τον «Μυστικό Δείπνο» είναι εντυπωσιακά καθαρή – αν και επιδέχεται ορισμένες βελτιώσεις.
Το διακριτικό μόνιτορ
Το Sioutas Personal Cascade Impactor είναι μικρό, αθόρυβο και λειτουργεί με μπαταρία
Ο κ. Σιούτας δεν είναι ειδικός στη συντήρηση έργων τέχνης, αλλά στη μελέτη της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και των επιπτώσεών της στην ανθρώπινη υγεία. Πώς βρέθηκε να «προστατεύει» ένα από τα διασημότερα έργα τέχνης στον πλανήτη; Αυτό έγινε χάρη σε μια συσκευή που έχει αναπτύξει για τις έρευνές του – ένα «μόνιτορ» το οποίο έχει το πλεονέκτημα ότι είναι μικρό, εύχρηστο και αθόρυβο. «Εμείς μετράμε ειδικά σωματίδια στην ατμόσφαιρα, τις πηγές τους, τη χημική τους σύσταση και, σε συνδυασμό με επιδημιολογικές και τοξικολογικές μελέτες, εξετάζουμε τις επιπτώσεις τους στην υγεία – καρδιολογικές επιπτώσεις, αναπνευστικές και, τελευταία, νευροεκφυλιστικές» εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα».
Για να διεξαχθούν αυτές οι μελέτες δεν αρκούν οι μετρήσεις που γίνονται από τους κεντρικούς σταθμούς των πόλεων, οι οποίοι είναι λίγοι και βρίσκονται σε συγκεκριμένες θέσεις. Ο αέρας που εισπνέουν οι εθελοντές πρέπει να αναλύεται ανά πάσα στιγμή και σε διάφορα σημεία. Για τον λόγο αυτόν ο έλληνας επιστήμονας έχει αναπτύξει το Sioutas Personal Cascade Impactor, μια μικρή, κόμπακτ προσωπική συσκευή μέτρησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης την οποία μπορεί να φέρει εύκολα επάνω του ο καθένας.
«Αυτό άρεσε στις ιταλικές αρχές», λέει ο καθηγητής, «ότι οι συσκευές αυτές, που λειτουργούν με μπαταρία, είναι μικρές και δεν κάνουν καθόλου θόρυβο. Θεώρησαν ότι ήταν ιδανικές για να χρησιμοποιηθούν σε έναν χώρο όπως αυτός, που είναι πολύ ευαίσθητος. Δεν μπορεί να τοποθετήσει κανείς μεγάλες συσκευές με αντλίες που κάνουν πολύ θόρυβο μέσα σε έναν τέτοιο χώρο. Και εμείς είπαμε βεβαίως, ευχαρίστως, γιατί η μελέτη που μας πρότειναν μας φάνηκε πολύ ελκυστική».
Οι συσκευές μέτρησης της ρύπανσης τοποθετήθηκαν διακριτικά κάτω από την τοιχογραφία
Εκστρατεία συλλογής δειγμάτων
Ο κ. Σιούτας και η ερευνητική ομάδα του σχεδίασαν λοιπόν μια «εκστρατεία δειγματοληψιών» για τη μέτρηση των ρύπων στον αέρα της Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε. Για να έχει ολοκληρωμένα αποτελέσματα, συμπεριλαμβάνοντας τις εποχικές διακυμάνσεις και όσο το δυνατόν περισσότερους εμπλεκόμενους παράγοντες, η μελέτη θα έπρεπε να διαρκέσει έναν χρόνο και να εξετάσει μετρήσεις από την ατμόσφαιρα τόσο των εξωτερικών όσο και των εσωτερικών χώρων. Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας τοποθέτησαν τις συσκευές τους τόσο έξω από τη μονή όσο και μέσα στο αριστητήριό της, και συγκεκριμένα ακριβώς κάτω από την πολύτιμη τοιχογραφία.
«Κάθε εβδομάδα αλλάζαμε τα φίλτρα και τα ειδικά υποστρώματα που συλλέγουν τα σωματίδια και μαζέψαμε έτσι μέσα σε πενηντακάτι εβδομάδες ένα μεγάλο σύνολο δειγμάτων» περιγράφει ο κ. Σιούτας. Οι ερευνητές πέρασαν τα δείγματα από χημικές αναλύσεις και, επιπροσθέτως, εφήρμοσαν κάποιες τεχνικές οι οποίες τους επιτρέπουν να προσδιορίσουν τις πηγές προέλευσης των σωματιδίων. «Η ιδέα», εξηγεί ο καθηγητής, «ήταν όχι μόνο να κάνουμε μια εκτίμηση της αναλογίας των ρύπων μέσα και έξω, δηλαδή έχουμε τόση αιθάλη έξω, τόση μέσα, τόσους υδρογονάνθρακες έξω, τόσους μέσα, ώστε να διαπιστώσουμε πόσο αποτελεσματικό είναι το σύστημα καθαρισμού του αέρα, αλλά επιπλέον να μπορέσουμε να πούμε, κοιτάξτε, από τα σωματίδια που μετράμε μέσα τόσα προέρχονται από εξωτερικές πηγές όπως οι εκπομπές από τα αυτοκίνητα ή τα συστήματα θέρμανσης, τόσα από εσωτερικές πηγές, όπως οι επισκέπτες ή τα προϊόντα καθαρισμού του χώρου».
Ρυπαίνουν και τα… καθαριστικά!
Τα αποτελέσματα επεφύλασσαν εκπλήξεις. Η πρώτη ήταν ευχάριστη, αφού έδειξε ότι το σύστημα καθαρισμού του αέρα είναι σαφώς αποτελεσματικό. Οπως διαπιστώθηκε, μόλις 10%-15% της εξωτερικής ρύπανσης – η οποία στο Μιλάνο δεν είναι καθόλου αμελητέα – φθάνει στον χώρο του αριστητηρίου, επίδοση η οποία θεωρείται εξαιρετικά καλή. «Αν σκεφθείτε πόση ρύπανση μπαίνει σε αντίστοιχους χώρους όπως η Παναγία των Παρισίων ή μουσεία τα οποία είναι ανοιχτά και ο κόσμος μπαίνει ελεύθερα, τότε είναι σχεδόν τίποτε» σχολιάζει ο καθηγητής. «Τα μέτρα που έχουν ληφθεί με τις διαδικασίες φιλτραρίσματος και τον περιορισμό του αριθμού των επισκεπτών αποδείχθηκαν πολύ αποτελεσματικά».
Από την άλλη πλευρά όμως οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι υπάρχουν ορισμένες μικρές αλλά όχι αμελητέες παραγωγές ρύπων από εσωτερικές πηγές, ορισμένες εξ αυτών… απίθανες, αφού φάνηκε ότι ακόμη και ο ίδιος ο πίνακας, εξαιτίας κάποιων υλικών που έχουν χρησιμοποιηθεί για τη συντήρησή του, εκπέμπει ανεπιθύμητα σωματίδια. Αλλες «απειλές» έρχονται από τα αντικείμενα που υπάρχουν μέσα στο αριστητήριο και περιέχουν διάφορα βραδυφλεγή ή άλλα συστατικά, από τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται για τον καθαρισμό του χώρου, από τη σκόνη που υπάρχει στα παπούτσια αλλά και από το ίδιο το δέρμα των ανθρώπων που εισέρχονται σε αυτόν.
«Ξέρετε, τα προϊόντα καθαρισμού, αυτά που χρησιμοποιούμε και στο σπίτι μας, περιέχουν πτητικές οργανικές ενώσεις που οξειδώνονται στον αέρα και δημιουργούν οργανικά σωματίδια» εξηγεί ο κ. Σιούτας. «Εντοπίστηκαν ακόμη και οργανικές ενώσεις που εκπέμπουμε, πιστέψτε το ή όχι, εμείς οι ίδιοι οι επισκέπτες από το σώμα μας. Οργανικές ενώσεις και υδρατμοί που δημιουργούνται από τα καλλυντικά, τα οποία περιέχουν ουσίες οι οποίες κάποια στιγμή εξατμίζονται και περνούν στον αέρα».
Μήπως ταινίες στο… πάτωμα;
Αν και η μελέτη διαπιστώνει ότι η συγκέντρωση των ρύπων είναι μικρή, αυτή βρίσκεται στο ανώτατο όριο των συνιστώμενων «δόσεων». «Αν λάβουμε υπόψη ότι οι υπάρχουσες συστάσεις για την ποιότητα του αέρα στους εσωτερικούς χώρους μιλούν για συγκεντρώσεις 1 ως 10 μικρογραμμαρίων ανά κυβικό μέτρο, ο χώρος του αριστητηρίου έχει περίπου 10. Για να καταλάβετε, ο εξωτερικός αέρας στο Μιλάνο έχει γύρω στα 50, 60 ή και 70 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο» λέει ο επιστήμονας. Η «επίδοση» είναι πολύ καλή, επειδή όμως ο συγκεκριμένος χώρος είναι τόσο ευαίσθητος, ίσως θα μπορούσαν να ληφθούν μερικά επιπρόσθετα μέτρα για τον περαιτέρω περιορισμό των αιωρούμενων σωματιδίων.
Οι επιστήμονες του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας δεν έχουν κάποια δικαιοδοσία στη λήψη τέτοιων αποφάσεων, όπως όμως μας λέει ο κ. Σιούτας, κάποια ενδεχόμενα για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα ενδέχεται να συζητηθούν στη συνάντηση που θα γίνει στις 13 Δεκεμβρίου στο Μιλάνο στο πλαίσιο της επίσημης ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων της μελέτης. Μια ιδέα που προτείνει ο ειδικός για τον περιορισμό της σκόνης από τα παπούτσια των επισκεπτών – τα οποία δεν «πιάνουν» οι συσκευές που φυσούν φιλτραρισμένο αέρα στους ειδικούς θαλάμους – είναι η τοποθέτηση στο δάπεδο ειδικών αυτοκόλλητων ταινιών που θα συγκρατούν ένα μέρος της.
Μια τόσο επιστημονική ανάλυση της ποιότητας του αέρα ενός μουσειακού χώρου για την προστασία των έργων που φυλάσσονται σε αυτόν ακούγεται εξαιρετικά πρωτότυπη, όπως όμως μας εξηγεί ο κ. Σιούτας η ιδέα δεν είναι καινούργια. «Ανάλογες μελέτες είχαν ξεκινήσει τη δεκαετία του 1980 από τον περίφημο καθηγητή Γκλεν Κας του Caltech με τον τότε φοιτητή του και σήμερα καθηγητή στο Μπέρκλεϊ Μπιλ Νάζαροφ, οι οποίοι είχαν κάνει μια πολύ καλή δουλειά σε διάφορα μουσεία εδώ στο Λος Αντζελες, όπως το Μουσείο Γκετί και το Νόρτον Σάιμον στην Πασαντίνα. Τη μεθοδολογία τους ακολουθήσαμε και εμείς» λέει.
Εκτοτε όμως αυτός ο τομέας εγκαταλείφθηκε, κυρίως εξαιτίας της έλλειψης χρηματοδότησης, καθώς οι ερευνητικοί πόροι αφιερώνονται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε μελέτες που έχουν να κάνουν με την κλιματική αλλαγή και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην υγεία. «Εμείς όμως προσπαθούμε να τον επαναφέρουμε, να δείξουμε ότι αυτή η μελέτη που κάνουμε μπορεί να εφαρμοστεί και αλλού» τονίζει ο έλληνας επιστήμονας. «Κακώς, πολύ κακώς αυτή η περιοχή αγνοείται. Και αν σκεφθείτε ας πούμε το κόστος, τι αξία έχει κατά τη γνώμη σας ο “Μυστικός Δείπνος”; Μάλλον ανεκτίμητη».
Ο Κώστας Σιούτας, καθηγητής στο τμήμα Περιβαλλοντικής Μηχανικής του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνιας
ΔΡΑΚΟΝΤΕΙΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ
Ο «Μυστικός Δείπνος», παραγγελία του Δούκα Λουντοβίκο Σφόρτσα, κοσμεί τον ένα τοίχο του αριστητηρίου της μονής της Σάντα Μαρία ντέλε Γκράτσιε στο Μιλάνο. Η τοιχογραφία ολοκληρώθηκε από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι το 1498 αλλά άρχισε να παρουσιάζει προβλήματα πολύ γρήγορα. Ηδη από το 1517 είχε αρχίσει να «ξεφτίζει» και, με το πέρασμα των αιώνων και διάφορες ατυχείς προσπάθειες συντήρησης, η κατάστασή της κατέληξε να επιδεινωθεί σε επικίνδυνο βαθμό. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 οι αρμόδιοι προέβησαν σε μια μεγάλης κλίμακας εκστρατεία συντήρησης η οποία ολοκληρώθηκε το 1999.
Για να εξασφαλιστεί ένα προστατευμένο «μικροκλίμα» και να αποφευχθούν περαιτέρω φθορές, τα παράθυρα του αριστητηρίου σφραγίστηκαν ενώ αποφασίστηκε ο περιορισμός των επισκέψεων. Μόνο 15 ως 20 άτομα μπορούν να επισκεφθούν τον χώρο κάθε φορά και επιτρέπεται να παραμείνουν σε αυτόν μόνο για 20 λεπτά (οι λίστες αναμονής είναι τόσο μεγάλες ώστε χρειάζεται να περιμένει κανείς κατά μέσο όρο τέσσερις – πέντε μήνες).
Εδώ και μερικά χρόνια οι υπεύθυνοι ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο τα μέτρα προστασίας: ένα εξελιγμένο σύστημα ανανεώνει και καθαρίζει τον αέρα ενώ, μεταξύ άλλων, οι επισκέπτες περνούν από ειδικούς θαλάμους μέσα στους οποίους συσκευές «φυσούν» επάνω τους φιλτραρισμένο αέρα για να διώξουν από τα ρούχα τους τη σκόνη και τα σωματίδια που θα μπορούσαν να βλάψουν το εύθραυστο αριστούργημα.
