Τα βραβεία Νομπέλ του 2009 επεφύλασσαν μια ιδιαίτερη αναγνώριση για τον θεσμό των βραβείων «L΄ Οr al-UΝΕSCΟ για τις Γυναίκες στην Επιστήμη» που θα απονεμηθούν την ερχόμενη Πέμπτη για 12η φορά. Το εφετινό Νομπέλ Ιατρικής, η ΑμερικανίδαΕλίζαμπεθ Μπλάκμπερν,και το φετινό Νομπέλ Χημείας, η ΙσραηλινήΑντα Γιονάτ,έχουν ήδη τιμηθεί από το 2008 με τα βραβεία αυτά που έχει θεσμοθετήσει η μεγαλύτερη εταιρεία καλλυντικών στον κόσμο μαζί με την οργάνωση του ΟΗΕ για τις επιστήμες και τον πολιτισμό. Οπως και κάθε χρόνο, καθεμιά από τις πέντε βραβευμένες επιστήμονες προέρχεται και από μία ήπειρο του πλανήτη.

Αφρική και αραβικές χώρες
Ρασίκα ελ Ρίντι-Αίγυπτος
ΝΕΟ ΕΜΒΟΛΙΟ
Η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου βραβεύεται για τις εργασίες της που άνοιξαν τον δρόμο προς την ανάπτυξη ενός εμβολίου κατά της τροπικής παρασιτικής νόσου σχιστοσωμίασης, από την οποία πάσχουν περισσότεροι από 200 εκατομμύρια άνθρωποι. Γνωστή και ως «πυρετός από σαλιγκάρια», είναι η δεύτερη πιο καταστροφική επιδημία στον κόσμο μετά την ελονοσία, με 280.000 θανάτους τον χρόνο. Παρατηρείται κυρίως στην υποσαχάρια Αφρική και σε μικρότερο βαθμό στην Ασία και στη Λατινική Αμερική. Η καθηγήτρια Ελ Ρίντι βρήκε πώς το παράσιτο σχιστόσωμα επιβιώνει στους πνεύμονες και γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα δυσκολεύεται τόσο πολύ να το εξαλείψει. Απέδειξε ότι το ανοσοποιητικό σύστημα αντιδρά έντονα σε διάφορες ουσίες που εκκρίνονται από το παράσιτο, τις οποίες χρησιμοποιεί για να προστατεύει τον οργανισμό από νέες λοιμώξεις. Η ίδια είναι αισιόδοξη ότι μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια θα είναι έτοιμο ένα τέτοιο εμβόλιο.

Ασία-Ειρηνικός
Λούρδη Κρουζ-Φιλιππίνες
ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΑ ΣΑΛΙΓΚΑΡΙΑ

Η καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Επιστήμης, του Πανεπιστημίου των Φιλιππινών Diliman, βραβεύεται για την ανακάλυψη κωνοτοξινών που παράγονται από ορισμένα θαλάσσια σαλιγκάρια και μπορούν να χρησιμεύσουν ως παυσίπονα και ως φαρμακευτικά μέσα ανίχνευσης για τη μελέτη της εγκεφαλικής λειτουργίας. Η καθηγήτρια Κρουζ αποσαφήνισε τη δομή και τη λειτουργία των κωνοτοξινών, προσφέροντας με αυτόν τον τρόπο στον ιατρικό κόσμο ορισμένα ισχυρά εργαλεία για τη διερεύνηση του νευρικού συστήματος. Στην ιατρική αυτές οι τοξίνες χρησιμοποιούνται ως συστατικά για την ανάπτυξη φαρμάκων που καταπολεμούν τον πόνο, την επιληψία και άλλες νευρολογικές διαταραχές. Δεδομένου ότι υπάρχουν περισσότερα από 700 είδη κωνικών σαλιγκαριών, το δηλητήριο του είδους αυτού αποτελεί «χρυσωρυχείο» για τους ερευνητές, με περισσότερα από 100.000 νευροδραστικά μόρια.

Ευρώπη
Αν Ντεζάν-Ασεμά-Γαλλία
ΙΟΙ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΣ

Η διευθύντρια του Εργαστηρίου Πυρηνικής Οργάνωσης και Ογκογένεσης του Ινστιτούτου Παστέρ στο Παρίσι βραβεύεται για την αποσαφήνιση των μοριακών και των κυτταρικών μηχανισμών που ευθύνονται για ορισμένες μορφές καρκίνου στον άνθρωπο. Ο μηχανισμός της καρκινογένεσης αποτελεί το βασικό ερευνητικό αντικείμενο της γαλλίδας καθηγήτριας, η οποία έχει συμβάλει στην ανακάλυψη νέων γενετικών παραγόντων που σχετίζονται με αυτή τη μετατροπή. Η ίδια διευθύνει επίσης την Ερευνητική Μονάδα Μοριακής και Κυτταρικής Βιολογίας Ογκων του ΙΝSΕRΜ (Ιnstitut Νational Francais de la Sant et la Recherche Μ dicale) στη Γαλλία. Ηταν η πρώτη που απέδειξε ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, ο ιός της ηπατίτιδας Β, ενσωματώνοντας το γονιδίωμά του στο γονιδίωμα του ηπατικού κυττάρου, μπορεί να διαταράξει τα γειτονικά ανθρώπινα γονίδια και να ενεργοποιήσει άμεσα την ανάπτυξη καρκίνου του ήπατος. Αργότερα, μαζί με τους συνεργάτες της ανακάλυψαν ότι η αλλοίωση του ίδιου γονιδίου ευθυνόταν για ορισμένους τύπους λευχαιμίας, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για νέες θεραπευτικές προοπτικές. Λατινική Αμερική
Αλεχάντρα Μπράβο-Μεξικό
ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΠΑΡΑΣΙΤΟΚΤΟΝΑ

Η καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Βιοτεχνολογίας του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου του Μεξικού βραβεύεται για την κατανόηση του μηχανισμού μιας βακτηριακής τοξίνης που δρα ως εντομοκτόνο φιλικό προς το περιβάλλον. Στόχος της είναι να δείξει πώς οι τοξίνες που λαμβάνονται φυσιολογικά από ορισμένα βακτήρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βιολογικά παρασιτοκτόνα, για τον οικολογικό τρόπο ελέγχου των παρασίτων των εντόμων. Ο μόνος τρόπος ως σήμερα για να ελεγχθούν οι πληθυσμοί των εντόμων ήταν ο ψεκασμός με χημικά, που δεν είναι απλώς τοξικά, αλλά παραμένουν και στο περιβάλλον για μεγάλο διάστημα. Η καθηγήτρια Μπράβο ερεύνησε τον μηχανισμό δράσης των εντομοκτόνων πρωτεϊνών που παράγονται από ένα βακτήριο- το bacillus thuringiensis, Βt- οι οποίες, σε αντίθεση με τα χημικά προϊόντα, δεν δημιουργούν κανέναν κίνδυνο για τους ανθρώπους, τα ζώα ή το περιβάλλον. Δεδομένου ότι οι τοξίνες Βt χρησιμοποιούνται ευρέως, ορισμένα είδη εντόμων έχουν αποκτήσει ανθεκτικότητα σε αυτές. Αυτή η προσαρμογή αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την καταπολέμηση των παρασίτων κατά την καλλιέργεια βαμβακιού, καλαμποκιού και ρυζιού. Η καθηγήτρια Μπράβο και η ομάδα της κατάφεραν να δημιουργήσουν τοξίνες Βt, οι οποίες έχουν την ιδιότητα να καταπολεμούν αυτή την ανθεκτικότητα των εντόμων.

Βόρεια Αμερική
Ιλέιν Φουκς-Ηνωμένες Πολιτείες
ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΕΡΜΙΔΑΣ

Η καθηγήτρια του Πανεπιστήμιου Ροκφέλερ στη Νέα Υόρκη βραβεύεται για την ανακάλυψη των βλαστικών κυττάρων και σημαντικών διαδικασιών που εμπλέκονται στη δημιουργία, στη διατήρηση και την επανόρθωση του δέρματος. Η καθηγήτρια Φουκς ήταν η πρώτη που περιέγραψε επακριβώς τις κερατίνες, τις βασικές πρωτεϊνικές δομές των κυττάρων του δέρματος, και ταυτοποίησε ορισμένες δερματικές διαταραχές που οφείλονται σε αυτές. Η έρευνά της έχει συμβάλει στην ταυτοποίηση περισσοτέρων από 20 κληρονομικών νόσων και των πρωτεϊνών τους, οι οποίες προέρχονται όλες από την ίδια οικογένεια με τις κερατίνες. Οι πρόσφατες εφαρμογές αυτής της γενετικής προσέγγισης επεκτάθηκαν στον καρκίνο. Το έργο της θεωρείται πρωτοπόρο στην επιστημονική προσέγγιση των βλαστικών κυττάρων του δέρματος, χάρη στα οποία είναι πλέον εφικτή η αναστροφή της τριχόπτωσης και η ανάπλαση των κυττάρων της επιδερμίδας. Σήμερα ο στόχος της είναι να συνεχίσει τη διερεύνηση των εκπληκτικών ιδιοτήτων των βλαστικών κυττάρων, δεδομένου ότι δημιουργούν τεράστιες προοπτικές για τον κλάδο της αναπλαστικής ιατρικής.

H ΠΡΩΤΗ EΛΛΗΝΙΔΑ ΣΤΟ ΠΟΝΤΙΟΥΜ ΤΗΣ UNESCO

Για πρώτη φορά μια ελληνίδα επιστήμων θα βρεθεί την ερχόμενη Πέμπτη στη σκηνή του μεγάλου αμφιθεάτρου της UΝΕSCΟ στο Παρίσι, μαζί με κορυφαίες συναδέλφους της από ολόκληρο τον κόσμο, για να τιμηθεί με ένα από τα εφετινά βραβεία και τις διεθνείς υποτροφίες του προγράμματος «L΄Οr alUΝΕSCΟ για τις Γυναίκες στην Επιστήμη».

Η δρΕιρήνη Μαργιωλάκη, εκλεγμένη λέκτορας του Τμήματος Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, είναι μία από τις 15 εφετινές υποτρόφους του προγράμματος, για την ερευνητική της εργασία στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Ακτινοβολίας Σύγχροτρον (Εuropean Synchrotron Radiation Facility- ΕSRF), που εδρεύει στην Γκρενόμπλ της Γαλλίας.

Λίγες μέρες πριν από τη βράβευση, το «ΒΗΜΑScience» μίλησε με την κυρία Μαργιωλάκη για την ερευνητική της δουλειά στον- άγνωστο στο ευρύ κοινό- κόσμο της κρυσταλλογραφίας. Η κρυσταλλογραφία, όπως μας εξηγεί η ίδια, είναι«η πειραματική τεχνική του προσδιορισμού της θέσης των ατόμων σε έναν κρύσταλλο», μια μέθοδος με ευρείες εφαρμογές στους τομείς της φυσικοχημείας, της επιστήμης των υλικών και της βιολογίας. Τα τελευταία επτά χρόνια η έρευνά της επικεντρώνεται στον προσδιορισμό της τρισδιάστατης δομής των πρωτεϊνών, πράγμα που βοηθάει στην κατανόηση των μηχανισμών δράσης των πρωτεϊνών και της αλληλεπίδρασής τους με άλλα μόρια, τα οποία ανευρίσκονται στο κύτταρο ή χορηγούνται μέσω φαρμάκων. Τα σχέδιά της για το μέλλον επικεντρώνονται στη δομική μελέτη πρωτεϊνών προερχομένων από ιούς που εμφανίζονται στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης και προκαλούν αιμορραγικούς πυρετούς και ενδεχομένως επιδημίες.

Η κρυστάλλωση σημαίνει και σταθεροποίηση των μορίων, παρατηρούμε. Στην πραγματική ζωή όμως τα μόρια αυτά μπορεί να μην είναι σταθερά. Πώς είμαστε βέβαιοι ότι η πληροφορία που παίρνουμε για τη δομή τους από την κρυσταλλογραφία αποκαλύπτει και τις αλληλεπιδράσεις ή έστω τη δράση τους; Η κυρία Μαργιωλάκη απαντά:«Πολλές ερευνητικές ομάδες ανά τον κόσμο συνδυάζουν κρυσταλλογραφικά δεδομένα με άλλες βιοχημικές και βιοφυσικές μεθόδους προκειμένου να επαληθεύονται τα αποτελέσματα σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία των υπό μελέτη συστημάτων» μας λέει· και συνεχίζει:«Ιδιαίτερα στη φαρμακοβιομηχανίαγίνεται μια σημαντική προσπάθεια μείωσης των χημικών ουσιών που χρησιμοποιούνται για την κρυστάλλωση βιολογικών μακρομορίων,έτσι ώστε να προσομοιώνονται καλύτερα οι φυσιολογικές συνθήκες.Το τελευταίο έχει ως αποτέλεσμα τη δυσκολία δημιουργίας καλής ποιότητας κρυστάλλων και αποτελεί εμπόδιο για τον προσδιορισμό της τρισδιάστατης δομής με τη γνωστή μέθοδο περίθλασης ακτίνων Χ από μονοκρύσταλλο. Για αυτές τις περιπτώσεις,ως φυσικός,έχω εργαστεί εκτενώς πάνω στο θέμα της ανάπτυξης νέων πειραματικών μεθόδων στις οποίες χρησιμοποιούμε νανοκρυσταλλικά ιζήματα ή ακόμη και άμορφα πρωτεϊνικά διαλύματα για τον δομικό χαρακτηρισμό πρωτεϊνών».

Αξίζει να σημειωθεί ότι η μέθοδος της κρυσταλλογραφίας με χρήση ακτίνων Χ είναι η πιο επιτυχής η οποία έχει χρησιμοποιηθεί για τη λύση τουλάχιστον 54.762 δομών πρωτεϊνών ως σήμερα. Κάποιες από αυτές τις δομές έχουν χρησιμοποιηθεί επιτυχώς για τη δημιουργία φαρμάκων ήδη διαθέσιμων στο εμπόριο, όπως ένα από τα συστατικά της τριπλής συνδυαστικής θεραπείας κατά του ΑΙDS ή το φάρμακο oseltamivir (Τamiflu) και πολλά άλλα. Οσον αφορά τις πρακτικές εφαρμογές από την έρευνά της, η κυρία Μαργιωλάκη εκφράζει την ελπίδα ότι τα αποτελέσματα που θα προκύψουν από το συγκεκριμένο ερευνητικό πρόγραμμα στο οποίο μετέχει θα συμβάλουν σημαντικά στην κατανόηση της λειτουργίας των ιών και στον σχεδιασμό νέων φαρμάκων.«Οι ιικές πρωτεΐνες υπό μελέτη αποτελούν μέρος δύο μεγάλων ευρωπαϊκών προγραμμάτων- συγκεκριμένα του Εuropean Virus Αrchive Ρroject (ΕVΑ) και του VΙral enΖymes ΙnvolvΕd in Replication Ρroject (Vizier)-και θα παραχθούν σε συνεργασία με την ερευνητική ομάδα CΝRS στη Μασσαλία της Γαλλίας»μας λέει.«Οσον αφορά τους αιμορραγικούς πυρετούς» συνεχίζει«υπολογίζεται ότι τα περιστατικά δάγκειου πυρετού,σε παγκόσμιο επίπεδο, ανέρχονται σε 100 εκατομμύρια ετησίως.Η σοβαρή μορφή της νόσου,η οποία μπορεί να είναι θανατηφόρος, ονομάζεται δάγκειος αιμορραγικός πυρετός.Η νόσος έχει αγγίξει ήδη την Ελλάδα στο παρελθόν, ενώ περιπτώσεις αιμορραγικού πυρετού προερχόμενου από τον ιό του crimean-congo (CCΗF) έχουν εντοπιστεί στην περιοχή της Τουρκίας από το 2002 και τον Ιούνιο του 2008 παρατηρήθηκε το πρώτο θανατηφόρο κρούσμα στην περιοχή της Βόρειας Ελλάδας.Οι παραπάνω ιοί αποτελούν περιπτώσεις υψηλού κινδύνου για πιθανές μελλοντικές επιδημίες στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Με την επιστροφή της στην πατρίδα θα μπορέσει άραγε να συνεχίσει τις έρευνές της με τον ίδιο τρόπο, καθώς η Πάτρα δεν διαθέτει φυσικά ένα σύγχροτρο σαν αυτό της Γκρενόμπλ; Φιλοδοξία της είναι να δημιουργήσει στην Πάτρα μια σταθερή συνεργασία μεταξύ του ελληνικού Πανεπιστημίου και του ΕSRF, γιατί, όπως αναφέρει, «παρά τις εκτενείς προσπάθειες από την πλευρά διαφόρων ερευνητικών ομάδων και οργανισμών,η χώρα μας δεν συμμετέχει ως μέλος χρηματοδότησης του ΕSRF».Η χρηματοδότησή της με 40.000 δολάρια για δύο χρόνια από την υποτροφία «L΄Οr al-UΝΕSCΟ για τις Γυναίκες στην Επιστήμη», την οποία θεωρεί«εξαιρετικά μεγάλη τιμή αλλά και ενθάρρυνση για να υλοποιηθεί στο μέλλον ένα αρκετά σημαντικό ερευνητικό έργο», θα τη βοηθήσει στη δημιουργία μιας διεπιστημονικής βιοφυσικής ερευνητικής ομάδας με έδρα το Πανεπιστήμιο Πατρών. Παράλληλα θα συνεχίσει την ως σήμερα δουλειά της σχετικά με την ανάπτυξη της τεχνικής περίθλασης ακτίνων Χ από μικρο-/νανο-κρυσταλλικά ιζήματα πρωτεϊνών, προκειμένου να γίνει πιο προσιτή και χρήσιμη στη μεγάλη κοινότητα των κρυσταλλογράφων πρωτεϊνών.

Η επιστροφή στην Ελλάδα- ύστερα από μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ στη Βρετανία και στην Γκρενόμπλ-«είναι το όνειρο των περισσότερων Ελλήνων που έχουν ζήσει στο εξωτερικό για μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα» μας λέει. «Ισως το γεγονός ότι προερχόμαστε από μια συγκριτικά μικρή και μάλλον παραδοσιακή χώρα σε σχέση με τις βορειοευρωπαϊκές χώρες,καθώς επίσης και η γλώσσα μας που δυστυχώς πλέον χρησιμοποιείται από σχετικά μικρό ποσοστό του πληθυσμού ανά τον πλανήτη,μας δημιουργεί την ανάγκη για την επιστροφή στη χώρα μας και κυρίως στην οικογένειά μας».