Η πρωτογενής και δευτερογενής πρόληψη στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια ιατρική φροντίδα είναι ένα παραμελημένο αντικείμενο στη χώρα μας παρά την αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητά τους. Πρόληψη σημαίνει ανακοπή της εξέλιξης της ασθένειας σε οποιοδήποτε στάδιο της πορείας της. Η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δράσεις και τα μέσα που εμποδίζουν την έναρξη της ασθένειας και των παραγόντων κινδύνου που οδηγούν στην ασθένεια, ενώ η δευτερογενής πρόληψη στοχεύει στη βελτίωση ή στην ανακοπή της πορείας της ασθένειας, στην ελάττωση των επιπλοκών της, των αναπηριών, στην ελάττωση του κινδύνου θανάτου και στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης.


Στη δευτερογενή πρόληψη ανήκουν τα προγράμματα ελέγχου πληθυσμιακών ομάδων για την έγκαιρη διάγνωση των ασθενειών στο ασυμπτωματικό ή προσυμπτωματικό στάδιο εξέλιξής τους (για παράδειγμα, μαστογραφία, ΡΑΡ-δοκιμασία, έλεγχος για μικροαιμορραγίες, για καρκίνο παχέος εντέρου, μέτρηση χοληστερόλης, προστατικό αντιγόνο για καρκίνο προστάτη κ.ά.).


Η γνώση της φυσικής ιστορίας κάθε νόσου βοηθά στην εφαρμογή προγραμμάτων δευτερογενούς πρόληψης. Οταν εντοπισθεί ένα άτομο με έναν ή περισσότερους παράγοντες κινδύνου για μια νόσο, μπορεί εγκαίρως να ελαττώσει ή να εξαφανίσει τους παράγοντες αυτούς με κατάλληλη παρέμβαση, ώστε να ελαττωθεί η πιθανότητα εκδήλωσης της νόσου. Οσο νωρίτερα γίνει η παρέμβαση αυτή στο προκλινικό στάδιο τόσο αποτελεσματικότερη είναι. Αντιθέτως στο κλινικό στάδιο με έκδηλα κλινικά συμπτώματα υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα για αναπηρία και πρόωρο θάνατο.


Κρητική διατροφή: νικά έμφραγμα και διαβήτη


Μελέτη που διενεργήθηκε στη Λυών της Γαλλίας αποτελεί εντυπωσιακό παράδειγμα όπου, ακόμη και μετά το πρώτο έμφραγμα του μυοκαρδίου, η χορήγηση κρητικής διατροφής εμπλουτισμένης με α-λινολενικό οξύ μόνο για 27 μήνες ελάττωσε την πιθανότητα δεύτερου επεισοδίου εμφράγματος, τον κίνδυνο αιφνίδιου θανάτου και εγκεφαλικά επεισόδια κατά 76% σε σύγκριση με τους ασθενείς εκείνους που ακολουθούσαν τη δίαιτα που συνιστά η Αμερικανική Καρδιολογική Εταιρεία (ΑΗΑ). Η μελέτη αυτή είχε σχεδιασθεί για τέσσερα χρόνια με 600 ασθενείς που είχαν υποστεί το πρώτο έμφραγμα του μυοκαρδίου οι οποίοι τυχαιοποιήθηκαν σε δύο ομάδες των 302 ασθενών. Η μία ακολούθησε τη δίαιτα της Κρήτης και η άλλη τη δίαιτα της ΑΗΑ. Οι διαφορές ήταν τόσο εντυπωσιακές μεταξύ των δύο ομάδων ώστε ήταν αντιδεοντολογικό να συνεχιστεί η μελέτη αυτή και διεκόπη πρόωρα στους 27 μήνες.


Η ομάδα με τη δίαιτα της Κρήτης έπαιρνε λίγο κρέας και άλλα ζωικά προϊόντα, περισσότερο ψάρι και θαλασσινά, όσπρια, φρούτα, λαχανικά και ιδιαιτέρως άγρια χόρτα που είναι πλούσιες πηγές ω-3 λιπαρών οξέων. Καμία χειρουργική ή φαρμακευτική παρέμβαση δεν έχει δείξει ως σήμερα τόσο σωτήρια και εντυπωσιακά αποτελέσματα.


Παρόμοια εντυπωσιακά είναι τα αποτελέσματα της δευτερογενούς πρόληψης του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2. Η αύξηση της σωματικής άσκησης σε συνδυασμό με την παραδοσιακή ελληνική δίαιτα που περιλαμβάνει τρόφιμα με χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη, υψηλή περιεκτικότητα σε διαιτητικές ίνες, ελαιόλαδο και ω-3 λιπαρά οξέα ελάττωσαν τον κίνδυνο εκδήλωσης ΣΔ2 κατά 60%-70% σε μακροχρόνιες προοπτικές μελέτες ατόμων με παθολογική σακχαραιμική καμπύλη.


Παρέμβαση από το νηπιαγωγείο…


Παράδειγμα πρωτογενούς πρόληψης αποτελεί η εκπαιδευτική παρέμβαση που γίνεται σε παιδιά Νηπιαγωγείων, Δημοτικών, Γυμνασίων και Λυκείων της Κρήτης, προτού δηλαδή εμφανισθούν στα παιδιά αυτά παράγοντες κινδύνου για χρόνια νοσήματα. Στο πρόγραμμα αυτό γίνεται προσπάθεια να ευαισθητοποιηθούν τα παιδιά, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς σε θέματα υγείας, διατροφής, άθλησης και αποφυγής τοξικών ουσιών. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο να πεισθούν τα παιδιά να αποφεύγουν το άμεσο και έμμεσο κάπνισμα και να μην γίνουν μελλοντικοί καπνιστές. Η χώρα μας έχει το υψηλότερο ποσοστό ανδρών καπνιστών στην Ευρωπαϊκή Ενωση και πιθανόν στον κόσμο. Η διδασκαλία δεν γίνεται από έδρας ούτε προσκαλούνται ειδικοί ιατροί και επιστήμονες να μιλήσουν στα παιδιά. Η παρέμβαση γίνεται από εκπαιδευτικούς με υψηλό βαθμό ενδιαφέροντος σε δραστηριότητες εντός και εκτός σχολείου που εντυπωσιάζουν τα παιδιά. Η ενεργός συμμετοχή των παιδιών σε ασκήσεις και δραστηριότητες μικρών ομάδων είναι εξαιρετικά αποτελεσματικές. Πρόγραμμα παρέμβασης σε 4.500 παιδιά από δύο νομούς της Κρήτης με εκπαίδευση κάθε χρόνο από την Α´ ως την Στ´ Δημοτικού έδειξε θετικά αποτελέσματα ως προς τα επίπεδα χοληστερόλης, της LDL χοληστερόλης, τη σωματική άσκηση και την καρδιοαναπνευστική αντοχή. Η σύγκριση έγινε με 1.500 παιδιά από τρίτο νομό του νησιού χωρίς εκπαιδευτική παρέμβαση. Τα παιδιά του προγράμματος παρέμβασης είχαν σημαντικά χαμηλότερο ρυθμό αύξησης του βάρους σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου, ενώ το ανάστημα ήταν μεγαλύτερο. Το αποτέλεσμα ήταν τα πρώτα παιδιά να έχουν χαμηλότερο δείκτη μάζας σώματος τον 3ο και 6ο χρόνο της παρέμβασης, καθώς και τέσσερα χρόνια μετά τη διακοπή της παρέμβασης.


Τα αποτελέσματα αυτά αποδίδονται κυρίως στη μεγαλύτερη φυσική δραστηριότητα των παιδιών του προγράμματος παρέμβασης σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου. Επίσης η διατροφή των παιδιών αυτών ήταν καλύτερη από αυτή των παιδιών της ομάδας ελέγχου.


Το πιο εντυπωσιακό εύρημα ήταν τέσσερα χρόνια μετά τη διακοπή της εκπαιδευτικής παρέμβασης, όταν τα παιδιά ήταν 16 ετών. Στην ηλικία αυτή διαπιστώθηκε ότι μόνο το 7% των παιδιών του προγράμματος παρέμβασης ήταν καπνιστές, σε αντίθεση με το 13% της ομάδας ελέγχου. Απομένει βέβαια να διαπιστωθεί αν τα παιδιά της ομάδας παρέμβασης που δεν κάπνιζαν θα παραμείνουν μη καπνιστές στις επόμενες δεκαετίες. Δεν υπάρχει ωστόσο καμία αμφιβολία ότι τέτοια προγράμματα παρέμβασης σε πανελλήνια κλίμακα έχουν τεράστια σημασία από πλευράς δημόσιας υγείας και ότι το όφελος δεν είναι μόνο οικονομικό, αλλά και κοινωνικό, περιβαλλοντολογικό και ατομικό.


Στον αναπτυγμένο κόσμο


Η πρόληψη αυτή σχετίζεται με την αλλαγή ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς και συνηθειών απέναντι σε παράγοντες που επηρεάζουν άμεσα την υγεία, όπως το κάπνισμα, το οινόπνευμα, η σωματική άσκηση, η διατροφή κ.ά. Ετσι στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στη Φινλανδία, όπου εδώ και πολλά χρόνια δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη, η συντονισμένη προσπάθεια γα να ενημερωθεί ο πληθυσμός στα παραπάνω θέματα θεωρείται μία από τις βασικότερες αιτίες για την κάθετη πτώση του δείκτη θνησιμότητας από καρδιακά νοσήματα που παρατηρείται από τα μέσα της δεκαετίας του 1960.


Η θνησιμότητα από τη στεφανιαία νόσο στους άνδρες στις ΗΠΑ ελαττώθηκε από 336,6 θανάτους ανά 100.000 ατόμων πληθυσμού την περίοδο 1960-1964 σε 113,5 το 1988 (ελάττωση κατά 66%), ενώ στις γυναίκες από 168,5 το 1960-1964 σε 88,9 το 1988 (ελάττωση κατά 47,3%). Στην εντυπωσιακή αυτή μείωση φαίνεται ότι συνέβαλε το εθνικό πρόγραμμα εκπαίδευσης του κοινού για τη χοληστερόλη, που αποτελεί μέρος της εθνικής πολιτικής των ΗΠΑ για την υγεία, παράλληλα με την υψηλού επιπέδου ιατρική περίθαλψη. Ο χρόνος νοσηλείας στα νοσοκομεία ελαττώθηκε από 7,8 ημέρες κατά μέσον όρο το 1965 σε 6,5 ημέρες το 1988. Στη Φινλανδία υπάρχει εθνική πολιτική για την πρόληψη και διατροφή από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 με εντυπωσιακή μείωση των καρδιαγγειακών νοσημάτων κατά 70%-80%.


Οι παράγοντες που συμβάλλουν στη θνησιμότητα στις αναπτυγμένες χώρες σήμερα οφείλονται κατά 64% στον τρόπο ζωής των ατόμων και σε περιβαλλοντικούς παράγοντες που μπορούν να τροποποιηθούν με προγράμματα Προληπτικής Ιατρικής. Το 24% της θνησιμότητας οφείλεται σε γενετικούς και βιολογικούς παράγοντες που αντιστέκονται περισσότερο σε προληπτικά μέσα, ενώ μόνο 12% των θανάτων μπορούν να αντιμετωπισθούν με τα σύγχρονα θεραπευτικά μέσα της Ιατρικής.


Η Ελλάδα ουραγός


Οσον αφορά την Ελλάδα, στα σύγχρονα αυτά ιατρικά μέσα προηγμένης τεχνολογίας και στα νοσοκομειακά κρεβάτια κατανέμεται το σύνολο σχεδόν των πιστώσεων για την Υγεία. Αντιθέτως η πρόληψη, εκτός από τα εμβόλια, αγνοείται σχεδόν πλήρως από κάθε εθνικό προγραμματισμό χρηματοδότησης.


Η χώρα μας χρειάζεται άμεσα εθνική πολιτική για την Προληπτική Ιατρική και τη διατροφή. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και ανάμεσα στις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου όπου η θνησιμότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα συνεχώς αυξάνεται τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ στις άλλες χώρες παρατηρείται μείωση κατά 30%-60%. Ο ρυθμός αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης ελαττώνεται προοδευτικά και η Ευρωπαϊκή Ενωση των 15 χωρών έχει ήδη ξεπεράσει τη χώρα μας.


Οι προσπάθειες του Υπουργείου Υγείας στρέφονται στην αύξηση των νοσοκομειακών κλινών, ενώ πρέπει να δοθεί έμφαση στην πρωτογενή πρόληψη που θα οδηγήσει στη βελτίωση της υγείας του πληθυσμού και στη μείωση των αναγκών για νοσοκομειακή και φαρμακευτική περίθαλψη. Παράλληλα πρέπει να ενισχυθεί και να επεκταθεί η συνεχιζόμενη εκπαίδευση στα επαγγέλματα Υγείας σχετικά με τη σωστή χρήση φαρμάκων – ενεργειών τους, την αλληλεπίδραση φαρμάκων – διατροφής, καθώς και την πρωτογενή πρόληψη.


Η συνεχιζόμενη εκπαίδευση του υγειονομικού προσωπικού και η ενημέρωση του κοινού στη λογική χρήση φαρμάκων και σε βασικά θέματα Προληπτικής Ιατρικής έχει θεμελιώδη σημασία. Η εκπαίδευση όμως του πληθυσμού στην πρόληψη, στη διατροφή και στην προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να αρχίζει από το σχολείο.


Η Προληπτική Ιατρική άρχισε κυρίως με την πρωτογενή πρόληψη των λοιμώξεων με τα εμβόλια, όπου επιτεύχθηκαν πραγματικά θαύματα όπως η εξαφάνιση της πολιομυελίτιδας και της ευλογιάς.


Από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα οι δραστηριότητες της Προληπτικής Ιατρικής επεκτάθηκαν σε όλες τις ασθένειες με ιδιαίτερη έμφαση στα πρώτα αίτια νοσηρότητας και θνησιμότητας των πληθυσμών των αναπτυγμένων χωρών – και της χώρας μας – που είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα, τα κακοήθη νεοπλάσματα και τα ατυχήματα. Δυστυχώς οι στόχοι της πρωτογενούς πρόληψης δεν είναι εύκολο να επιτευχθούν σήμερα γιατί τα διάφορα συστήματα Υγείας επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στους ιατρούς, στα νοσοκομεία και στα φάρμακα. Οι ιατροί τόσο της δημόσιας όσο και της ιδιωτικής φροντίδας Υγείας δεν βλέπουν ασθενείς στην πρώτη φάση της πορείας της νόσου αλλά σε προχωρημένα στάδια, όπου ακόμη και η δευτερογενής πρόληψη δεν είναι τόσο αποτελεσματική.


Επιπροσθέτως η ιατρική εκπαίδευση είναι προσανατολισμένη στην ασθένεια με ελάχιστη έκθεση στην πρωτογενή πρόληψη.


Τα Κέντρα Υγείας που έχουν δημιουργηθεί στις αγροτικές περιοχές όλης της χώρας έχουν μέσα στους στόχους λειτουργίας τους την Προληπτική Ιατρική, αλλά ο στόχος αυτός δεν έχει υλοποιηθεί στην πλειονότητα των Κέντρων Υγείας και στην έκταση και στο βάθος που θα έπρεπε.


Το σπουδαιότερο όπλο της Προληπτικής Ιατρικής είναι η εκπαίδευση. Η εκπαίδευση σε θέματα υγείας ατόμων και ομάδων βοηθά στην ευαισθητοποίησή τους, στην αυτοπροστασία από βλαπτικούς παράγοντες της υγείας τους και στην απόκτηση γνώσεων, κινήτρων και συμπεριφοράς που βοηθούν στην προαγωγή της υγείας τους.


Η προαγωγή της υγείας είναι μια διάσταση της Προληπτικής Ιατρικής που έχει τεράστιο ενδιαφέρον γιατί εφοδιάζει το άτομο με τα απαραίτητα εκείνα εφόδια και κίνητρα που του επιτρέπουν να φροντίζει την υγεία του ώστε να αισθάνεται καλύτερα, να αποδίδει περισσότερα στην εργασία του και στο κοινωνικό σύνολο.


Ο κ. Αντώνης Καφάτος είναι παιδίατρος, καθηγητής της Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης.