H έννοια της πρόβλεψης του μέλλοντος είναι ένα μεγάλο ζητούμενο στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Ο φόβος για αυτό που επιφυλάσσει η προσωπική και οικογενειακή ζωή, για τις επιπτώσεις του χρόνου, του ενιαυτού, των εποχών, του καιρού, οδηγεί σε μια σειρά πράξεις και ενέργειες που βασίζονται σε εδραιωμένες αντιλήψεις για τους παράγοντες οι οποίοι παίζουν τον καθοριστικό ρόλο. Σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη, της οποίας οι ρίζες χάνονται στον χρόνο, ο άνθρωπος γεννιέται από τη μάννα του και μέσα στο πρώτο τριήμερο της ζωής του «μοιραίνεται», ανάλογα με τις συνθήκες που του εξασφαλίζει το άμεσο περιβάλλον του, με όλα εκείνα τα φυσικά χαρακτηριστικά που θα του εξασφαλίσουν μακροζωία ή ασθενική κράση αλλά και χαρίσματα για να αντιμετωπίσει τη ζωή. H παροιμιακή έκφραση «το ‘να μοίρα μου και τ’ άλλο μερτικό μου» δείχνει ακριβώς ότι οι σωματικές και οι ψυχικές καταβολές βρίσκονται καταγεγραμμένες στο κύτταρό του (μοίρα), ενώ τις δυνατότητες για επαγγελματική, οικογενειακή, κοινωνική εξέλιξη, αυτό που χαρακτηρίζεται το «μερτικό» από τη ζωή, τις διαχειρίζεται η Τύχη. Με τα προτερήματα ή τα ελαττώματά του, το νεογέννητο εξελισσόμενο καλείται να αντιμετωπίσει τις φυσικές δυνάμεις, τους συνανθρώπους του και να διαμορφώσει την Τύχη του, η οποία είναι κατά τις ίδιες αντιλήψεις τυφλή, άδικη, μεροληπτική, ευμετάβολη και εξαρτάται από την επιμονή του καθενός να την «κυνηγήσει», να την «ξεγελάσει», να την «καλοπιάσει». Συχνά η Τύχη, που αποτελεί τον αστάθμητο παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου, συγχέεται στις δοξασίες του λαού με τη μοίρα. Ο καθημερινός άνθρωπος, λοιπόν, αντιμέτωπος με τις ποικίλες δυσκολίες που απειλούν την ύπαρξή του και την περιουσία του, προσπαθεί να συγκροτήσει, με την παρατήρηση και την εμπειρική γνώση, το οπλοστάσιό του για να προστατεύσει τη γεωργική και την κτηνοτροφική του παραγωγή, να ταξιδεύει με ασφάλεια, να προβλέπει την εξέλιξη της υγείας του.


Ο τροχός της Τύχης


H έννοια του τροχού της θεάς Τύχης, με τις συχνές αναφορές σε κείμενα των αρχαίων φιλοσόφων, ποιητών και σχολιαστών και απεικονίσεις γνωστές από τη ρωμαϊκή περίοδο, χρησιμοποιήθηκε για τις μεταπτώσεις χαράς και λύπης (Πίνδαρος), συμβόλισε την περιπλάνηση της ψυχής, όπως συμβαίνει με τον τροχό. Οι Ελληνες, όπως οι Βαβυλώνιοι, συνέδεσαν τον τροχό με τον ήλιο, στον οποίο απέδωσαν και αποτρεπτικό-μαγικό χαρακτήρα. Οι Ρωμαίοι μιλούν για την Τύχη, τη Fortuna, θεότητα δημόσια και ιδιωτική για όλες τις κοινωνικές τάξεις, άνδρες και γυναίκες. Αυτή από μόνη της μιλάει, αιτιάται και δικάζει, εγκωμιάζεται, κατηγορείται ότι είναι τυφλή, ασταθής, αβέβαιη, ποικίλη και συχνά άδικη. Σ’ αυτήν αποδίδονται οι αποτυχίες και οι επιτυχίες των ανθρώπων καθώς όλοι θεωρούν ότι βρίσκονται στα χέρια της τυχαίας επιλογής, η ευκαιρία εκλαμβάνεται ως Θεός και η ύπαρξη του Θεού γίνεται αμφίβολη. Ετσι η αντίληψη ότι κανείς δεν μπορεί να σταματήσει τον τροχό της θεάς Τύχης διατρέχει τις δεισιδαίμονες κοινωνίες του Μεσαίωνα και φθάνει ως σήμερα στην προφορική παράδοση.


Οιωνισμοί


Σημάδι, γούρι (καλός οιωνός), προσήμαδο (κακός οιωνός), δεν το ‘χω σε καλό παρατήρημα (= προοιωνίζονται δυσάρεστα, Κρήτη), έχει καλό ανάχαρο (Μεθώνη), μοιραίνω, μοιράρης, μοιράρισσα, ρίχτης, μάντης (= προφήτης, μάγος, που ασκεί και τη μαντική και τη μαγεία), οραματίζομαι (= ονειρεύομαι) και ξεδιαλύνω τ’ όνειρο είναι μερικές από τις συνηθισμένες λέξεις που χρησιμοποιούσαν για να δηλώσουν την προσπάθεια να μαντέψουν με διάφορα μέσα και τρόπους το μέλλον, άμεσα ή μακροπρόθεσμα.


Πρωτοχρονιά


H Πρωτοχρονιά, το πέρασμα στον νέο χρόνο, είναι φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που εξασφαλίζουν το καλό και την αποφυγή ενεργειών οι οποίες μπορεί να σημαίνουν κακό για τον χρόνο που έρχεται. Τέτοια περάσματα είναι πολλά στη ζωή των ατόμων και των κοινωνιών και γι’ αυτό η έννοια του ποδαρικού είναι πολύ σημαντική για τη λαϊκή Πρωτοχρονιά.


H αντίληψη για το καλόπιασμα του νέου χρόνου οδηγεί στην επίσκεψη στη βρύση από την οποία, αφού έδιναν κέρασμα, έπαιρναν αμίλητοι το νερό για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Επίσης το ίδιο νόημα έχει το κρέμασμα στην πόρτα του φυτού αγριοκρεμμύδα (ασκελετούρα στην Κρήτη, σκυλλοκρέμμυδο, μπότσικας αλλού), βολβού μεγάλης αντοχής, γνωστού από την αρχαιότητα για τον αποτρεπτικό του κακού χαρακτήρα του.


«Τα μεσάνυχτα της παραμονής του Νέου Ετους, κατά το οικογενειακόν δείπνον, την πρώτη μπουκιά της η κόρη την απέσυρε – με τρόπον – από τα χείλη της και την έκρυπτε. Οταν δε ετοιμάζετο διά να κοιμηθή, την ετοποθέτει κάτω από το προσκέφαλόν της, άνοιγε κατόπιν το παραθύρι της – αν ήτο «του βοργιά το παραθύρι» τόσον καλλίτερα – και ατενίζουσα προς το αχανές απήγγελλε τρεις φορές την άνω προσφώνησιν και κατόπιν έπεφτεν εις το κρεββάτι της, περιμένουσα να ιδή το μυστηριώδες και αποκαλυπτικόν όνειρον» (Αναδρομάρης, H προσφώνησις της κόρης, Εστία, 31 Δεκεμβρίου 1927).


Ποδαρικό


Ο πρώτος που θα μπει το πρωί στο σπίτι μας μάς κάνει ποδαρικό. «Το πιο σπουδαίο ποδαρικό είναι την Πρωτοχρονιά και την πρώτη του Σεπτέμβρη αλλά και στην αρχή του μήνα, της εβδομάδας και της μέρας. Αλλουνού είναι καλό το ποδαρικό του, αλλουνού κακό». Το ίδιο με το χερικό: να κάμω εγώ αρχή που ‘ναι το χερικό μου καλό (Γαλανάδες Νάξου)· και το απάντημα (άντισμα, αναραχός), π.χ. δεν έχει καλό άντισμα, δηλαδή η συνάντησή του δεν θα βγάλει σε καλό.


Οι καλορίζικοι ή καλόμοιροι, συνήθως τα μικρά παιδιά, προσκαλούνται να μπουν πρώτοι το πρωί της αρχιχρονιάς, την 1η Ιανουαρίου και την Πρωτοχρονιά της 1ης Σεπτεμβρίου, «είναι καλοπόαροι» ή έχουν καλόν πουαρικόν και έτσι η οικογένεια απαλλάσσεται από κάθε ασθένεια και κακό, «δεν την πιάν’ αρρωστιά».


H βασιλόπιτα


H κουλούρα συνηθίζεται να παρασκευάζεται έως και σήμερα σε όλον τον ελληνικό χώρο. H βασιλόπιτα, η οποία σύμφωνα με την παράδοση συνδέεται με τον Αγιο Βασίλειο, επίσκοπο Καισαρείας, τον γνωστό μας Αϊ-Βασίλη, παρασκευάζεται με διαφορετικό τρόπο από τόπο σε τόπο. Ετσι, αλλού (Θεσσαλία, Μακεδονία κ.α.) είναι τυρόπιτα, αλλού γλύκισμα (πρόσφυγες M. Ασίας) ή γλυκό ψωμί ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά. Μέσα στο ψωμί αυτό τοποθετούσαν παλιότερα, εκτός από το νόμισμα, που τοποθετείται έως σήμερα παντού, και σύμβολα της κύριας ασχολίας των μελών της οικογένειας. Π.χ., ο αμπελουργός έβαζε μικρό κομμάτι από κλήμα, ο γεωργός σιτάρι ή άχυρο κτλ. H κοπή της βασιλόπιτας γινόταν την Πρωτοχρονιά από τον αρχηγό της οικογένειας και μερίδιο είχαν όλα τα μέλη, κατά σειράν ηλικίας, καθώς και οι ξενιτεμένοι και οι φιλοξενούμενοι, όπως και ο Αϊ-Βασίλης, ο Χριστός, το σπίτι (Δ.Σ. Λουκάτου, Το Ελληνικό έθιμο της βασιλόπιττας, Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. 10, 1962, σελ. 104-143, Δ.Σ. Λουκάτου, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Αθήνα, 1979, σελ. 125-133). Σ’ εκείνον που θα τύχει το σημάδι, η Τύχη δείχνει την εύνοιά της για τη χρονιά που ακολουθεί. H δουλειά του θα πάει καλά, θα προκόψει.


Εμπυροσκοπία


Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς ρίχνουν πάνω στην καυτερή πλάκα του τζακιού κόκκους σίτου (ή φύλλα χλωρά ελιάς ή καρυδιάς) και από το πήδημα των κόκκων ή τον τρόπο με τον οποίο απανθρακώνονται συμπεραίνουν αν ένα άτομο θα είναι υγιές κατά τη διάρκεια της χρονιάς, θα αρρωστήσει ή θα ξενιτευθεί. Τους κόκκους αυτούς ρίχνουν κατόπιν στη βρύση του χωριού ή στο πηγάδι (Δυτική Μακεδονία).


H κυρία Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.