Ψεύδους εγκώμιον

Πήρα το παρακάτω «κυνικό» γράμμα και το δημοσιεύω για μεταπασχαλινή «ξεφάντωση των φίλων».

Αγαπητέ κύριε,

Δεν ξέρω αν οι συνέλληνες, παραδομένοι στη λαμπριάτικη βακχεία, πρόσεξαν μιαν «αποκάλυψη» του Βηματοδότη σας την Κυριακή του Πάσχα: Στην Ταχυδρομική Σχολή των ΕΛΤΑ, λέει, υπάρχει και μάθημα δημοσίων σχέσεων… για το μάθημα αυτό, υπάρχει εγχειρίδιο… και στο εγχειρίδιο υπάρχει ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Πώς να λέμε ψέματα με επιτυχία». Τόσο ο βουλευτής που το ανακάλυψε (κ. Στρατάκης) όσο και ο υφυπουργός Μεταφορών (κ. Λουκάκης) στον οποίον απευθύνθηκε, αλλά και ο Βηματοδότης, κατάπληκτοι επειδή διδάσκεται το ψέμα στους δημόσιους υπαλλήλους, εξανέστησαν και ζητούν εξηγήσεις και τιμωρία των δραστών.

Ας επιτραπεί, ωστόσο, στον άσημον εμένα να διαφωνήσω και με τους τρεις και, να πλέξω το εγκώμιο του ψεύδους. Ελπίζω να με συχωρέσουν τόσο αυτοί, όσο και οι μεγάλοι και τρανοί του παρελθόντος, που έχουν συνθέσει κάθε λογής εγκώμια για κάθε είδους έμψυχα και άψυχα, σπουδαία ή ασήμαντα από τον Θουκυδίδη και τον Ισοκράτη που ύμνησαν την Αθήνα ως τον Λουκιανό που έγραψε εγκώμιο της μύγας και τον Πλούταρχο που εγκωμίασε τη λογική των ζώων… από τον Μιχαήλ Ψελλό που εγκωμίασε ψύλλους, ψείρες και κοριούς, ως τον Ερασμο με το περίφημό του Μωρίας εγκώμιον, τον Βολταίρο που εγκωμίασε την υποκρισία και τον Πωλ Λαφάργκ που εγκωμίασε την τεμπελιά. Γιατί όχι, λοιπόν, κι ένα μικρό εγκώμιο στο αρχαιότατο και δημοφιλέστατο ψεύδος;

Πρώτα πρώτα, η ιστορία του ανθρώπινου γένους αρχίζει μ’ ένα ψέμα ή μάλλον με δύο, αφού ο Οφις «ηπάτησε» την Εύα όχι μια αλλά δυο φορές: την ξεμυάλισε να φάει το μήλο από το δέντρο της Γνώσεως και της έταξε πως αυτή και ο σύζυγός της «έσονται ως Θεοί»  πράγμα, βέβαια, που κάθε άλλο παρά έγινε. Ωστόσο, στο ψέμα αυτό χρωστάμε τη γνώση για το «καλόν και το πονηρόν» άλλο το ζήτημα ποιο απ’ τα δυο προτιμάμε κάθε φορά…

Ετσι ή αλλιώς, το ψέμα έγινε από τότε ο κυρίαρχος στη ζωή και την πορεία ανθρώπων, κοινωνιών, κρατών. «Μόλις ο άνθρωπος απόκτησε το χάρισμά του λόγου λέει ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ το μεταχειρίστηκε για να πει ένα ψέμα. Και το ψέμα τον ύψωσε αμέσως πάνω απ’ όλα τ’ άλλα ζώα. Ο πρώτος ψεύτης του κόσμου συνάντησε τον ψεύτη του αντίθετου φύλου, έκαναν ένα συνεταιρισμό και ίδρυσαν τη φυλή των ψευδολόγων, που ονομάζεται και ανθρωπότητα»… Οι σοφοί ορίζουν τον άνθρωπο ως «ένα ζώο που φτιάχνει εργαλεία» ή ως «ένα ζώο που γελά». Κατά την ταπεινή μου γνώμη, θα ήταν εξίσου σωστό αν λέγαμε πως είναι «ένα ζώο που ψεύδεται»…

Επόμενο ήταν, ολόκληρη η Ιστορία να μην είναι όπως ισχυρίζονται μερικοί  παρά «ένα πακέτο ψέματα», που χαλκεύουν οι ισχυροί για να διαφεντεύουν τους ανίσχυρους.

Αλλά κι εκείνοι κι ετούτοι ζουν, αναπνέουν, συντηρούνται και συμβιώνουν με  και χάρη στο ψέμα. Φτάνει να σκεφτούμε πόσο αγριότερη θα ήταν η «ανθρώπινη ζούγκλα», αν λέγαμε απερίφραστα την αλήθεια ο ένας στον άλλον, αν του πετούσαμε καταπρόσωπο την πραγματική γνώμη μας για το μυαλό του, την εμφάνισή του, την πολιτεία του. Είμαστε που είμαστε «λύκοι» ο ένας για τον άλλον θα γινόμαστε πιράνχας και αλλιγάτορες, και θ’ αλληλοσφαζόμαστε κάθε ώρα και στιγμή… Ο πολύς Νίτσε, στη Θέληση της Δύναμης, υποστηρίζει πως «το ψέμα είναι απαραίτητο στη ζωή, κι αυτό αποτελεί μέρος του τρομερού και προβληματικού χαρακτήρα της ύπαρξης».

Κι όχι μόνο απαραίτητο αλλά και ψυχαγωγικό. «Αγαπώ την αλήθεια έγραφε ο Ανατόλ Φρανς, στην Ανθισμένη ζωή του  Πιστεύω πως η ανθρωπότητα τη χρειάζεται. Αλλά χρειάζεται ακόμα περισσότερο το ψέμα, που την κολακεύει, την παρηγορεί, της δίνει απέραντες ελπίδες. Χωρίς το ψέμα, θα χανόταν μέσα στην απελπισία και την πλήξη».

Για τούτο, οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από το λεγόμενο «ζωτικό ψέμα»  το ζωτικό ψέμα, που σκεπάζει τις ασκήμιες, τις ταπεινότητες, τις αθλιότητες, που εξωραΐζει και τρέφει τη ζωή, ακόμα και την πιο άχαρη, και της δίνει κάποιο νόημα και σκοπό, ενώ η αλήθεια μπορεί ν’ αποβεί ολέθρια, όπως το έδειξε ο Ιψεν στην Αγριόπαπιά του. Αλλά και ο Μαξίμ Γκόρκι, που ονόμαζε το ψέμα «θρησκεία των σκλάβων και των αφεντάδων, παραδέχεται ωστόσο πως υπάρχει «ψέμα παρηγορητικό που γαληνεύει» (Στο βυθό).

Και να ‘ταν μόνο οι άνθρωποι; Ακόμα και οι θεοί το ανέχονται. «Τέχνασμα απατηλό, χάρη του δίκιου, ούτε ο ίδιος ο θεός το αποδοκιμάζει» («Απάτης δικαίας ουκ αποστατεί θεός»), λέει σ’ ένα απόσπασμά του ο θεοσεβέστατος Αισχύλος. Κι επαυξάνει: «Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ακόμα κι ο θεός τιμά τα ψέματα» («Ψευδών δε καιρόν έσθ’ όπου τιμά θεός»).

Είναι αυτό που ονομάζεται «dolus bonus», «αγαθός δόλος» έστω κι αν, συχνότατα, ο «δίκαιος σκοπός» δεν είναι παρά πρόφαση για δόλους διόλου αγαθούς…

Αλλά και η επιστήμη και η φιλοσοφία, που αποστολή τους είναι η ανεύρεση της αλήθειας, έχουν αφετηρία τους το ψέμα αν, τουλάχιστο, πιστέψουμε τον άγγλο ποιητή και πεζογράφο του περασμένου αιώνα Ουώλτερ Σάβατζ Λάντορ: «Αν δεν υπήρχε ψέμα και απάτη στον κόσμο, δεν θα υπήρχε αμφιβολία αν δεν υπήρχε αμφιβολία, δεν θα υπήρχε έρευνα αν δεν υπήρχε έρευνα, δεν θα υπήρχε γνώση, σοφία, ιδιοφυία. Και η ίδια η φαντασία θα ‘μενε κουκουλωμένη στο μανδύα της, άπραγη, ωχρή και κορδωμένη».

Κι αφού ο λόγος για φαντασία, μήπως ολόκληρη η τέχνη δεν είναι κατά τον Πλάτωνα ένα ψέμα, αφού παρασταίνει ψεύτικα και φανταστικά πράγματα σαν αληθινά; Θυμηθείτε πόσο χαριτωμένα τ’ ομολογεί ο Λουκιανός στην Αληθινή ιστορία του: «Γράφω για πράγματα που ούτε είδα, ούτε έκανα, ούτε μου τα ‘παν άλλοι και που όχι μόνο δεν υπήρξαν ποτέ, αλλά που ούτε καν θα μπορούσαν να υπάρξουν». Προσθέτει, όμως, πως είναι πολύ πιο ειλικρινής απ’ τους ομολόγους του, αφού «δηλώνω ότι η μοναδική αλήθεια που θα πω, είναι πως λέω ψέματα». Κι εδώ, διαφωνώ με το Εγχειρίδιο των ΕΛΤΑ, που κατατάζει τους καλλιτέχνες, ηθοποιούς κλπ. στους ψεύτες, πλάι στους πολιτικούς. Επειδή οι ηθοποιοί μπορεί να «ψεύδονται» έντεχνα παρασταίνοντας πρόσωπα που δεν είναι οι ίδιοι, όμως το κοινό το ξέρει και δεν ξεγελιέται αλλά ψυχαγωγείται. Ενώ οι άλλοι ψεύδονται (χωρίς εισαγωγικά) αλλά το κοινό (υποτίθεται πως) δεν ξέρει ότι ψεύδονται και ξεγελιέται συχνά και διόλου ψυχαγωγικά…

Αλλά και οι ψευδολόγοι πολιτικοί έχουν το άλλοθί τους και μάλιστα εγκυρότατο: τον Πλάτωνα πάλι που, στην Πολιτεία του, τους δίνει μάλιστα και την αποκλειστικότητα της ψευτιάς: «Μόνο στους άρχοντες της πολιτείας ανήκει το δικαίωμα να μεταχειρίζονται το ψέμα, για να γελάσουν ή εχθρούς ή πολίτες για το καλό της πολιτείας» («Τοις άρχουσιν δη της πόλεως, είπερ και τισίν άλλοις, προσήκει ψεύδεσθαι ή πολεμίων ή πολιτικών ένεκα επ’ ωφελεία της πόλεως»). Μόνο που οι «άρχοντες» συνηθέστατα ψεύδονται όχι για της πολιτείας το καλό αλλά για το δικό τους. Κι αυτό το «καλό και συμφέρον» το κήρυξαν ωμά πάμπολλοι, από τον Μακιαβέλλι και τον Μαζαρίνο ως τον Χίτλερ («Οι μεγάλες λαϊκές μάζες πέφτουν πιο εύκολα θύματα ενός μεγάλου ψέματος παρά ενός μικρού») κι ως τους αμέτρητους άλλους μιμητές τους ψευδολόγους και ψευδουργούς, ψευδεγκέφαλους και ψευδόσοφους, ψευδοπροφήτες και ψευτοπατριώτες, ψευδαπόστολους και ψευδοσωτήρες και, τελικά, ψευδανθρώπους, που ψευτίζουν κι όλους τους άλλους.

Και δεν χρειάζεται να προσθέσω πως, στην ακραία έκφανση της πολιτικής, στον πόλεμο (τον κάθε είδους πόλεμο), το Α και το Ω είναι το ψέμα και η εξαπάτηση του αντιπάλου από τον Δούρειο Ιππο ως την παραπληροφόρηση και τα σύγχρονα «καμουφλάζ».

Αλλωστε τα του Καίσαρος…  πρέπει να παραδεχθούμε πως το ψέμα απαιτεί και ιδιαίτερο ταλέντο: ο πρώτος τυχών δεν γίνεται επιτυχημένος ψεύτης. «Κάθε ανόητος μπορεί να πει την αλήθεια, αλλά χρειάζεται να έχεις κάποιο μυαλό για να πεις ένα καλό ψέμα», σημείωνε ο Σάμιουελ Μπάτλερ. Και η παροιμία μας «Από μωρό κι από τρελό μαθαίνεις την αλήθεια», δείχνει πως η κυρία αυτή είναι προνόμιο των πτωχών τω πνεύματι…

Κι όχι μόνο εξυπνάδα χρειάζεται το ψέμα, αλλά και γερή μνήμη για να μην πιάνεται ο ψεύτης στα πράσα. Το οποίον, ούτε οι ξεμωραμένοι είναι άξιοι να ψεύδονται.

Και μπορεί ο Σοφοκλής να έλεγε πως «το ψέμα δεν προφταίνει να γεράσει» («ουδέν ψεύδος έρπει εις γήρας χρόνου»), ωστόσο άλλοι, όπως ο Μαρκ Τουαίν, τον διαψεύδουν, λέγοντας πως «η διαφορά ανάμεσα στη γάτα και το ψέμα είναι πως η γάτα έχει μόνο εφτά ζωές». Και υπερθεματίζει: «Την αλήθεια εύκολα τη σκοτώνεις, το καλοστημένο ψέμα είναι αθάνατο»…

Επειτ’ από όσα τόλμησα να ισχυρισθώ και να παραθέσω, νομίζω πως ο καλύτερος επίλογος είναι το τετράστιχο απ’ τον Δον Ζουάν του Μπάυρον:

«Στο κάτω κάτω, τι είναι δα το ψέμα;

Τι άλλο παρά η αλήθεια μασκαρεμένη,

και προκαλώ ιστορικούς, ήρωες, νομικούς, παπάδες

να ιστορήσουν ένα γεγονός χωρίς λίγη μαγιά ψευτιάς».

Γιατί, λοιπόν, να ψέγουμε το ψέμα, που είναι νόμισμα αιώνιο, με τεράστια, διεθνή κι ακλόνητη κυκλοφορία, και να μην εγκωμιάζουμε τις περγαμηνές του, τις χάρες του και τις χαρές που μας δίνει;

Υ.Γ. Επιτρέψτε μου να προσθέσω κάτι ακόμα: υπάρχει ένα γραφικό χωριό που ονομάζεται Ψευτολίμανο, επειδή οι κάτοικοί του φημίζονται για την επίδοσή τους στο ψέμα όπως οι αρχαίοι Κρήτες και οι σύγχρονοι Μαρσεγέζοι. Ενας παλιός δάσκαλος ξενοχωρίτης, βέβαια που υπηρέτησε εκεί, έλεγε πως οι Ψευτολιμανιώτες τού θυμίζουν ένα στίχο από τον Αμφιτρύωνα του Πλαύτου: «Ο,τι κι αν πεις δεν είναι αλήθεια, δεν ήταν ποτέ αλήθεια και δεν θα είναι ποτέ αλήθεια». Απ’ αυτό το χωριό κατάγομαι κι εγώ. Ωστε…