Σε έναν πάπυρο που βρίσκεται στο Μουσείο του Τουρίνου, στην Ιταλία, σώθηκε το απόσπασμα των πρακτικών μιας δίκης που έγινε στις Θήβες της Ανω Αιγύπτου πριν από περίπου 3.000 χρόνια. Στην Κοιλάδα των Βασιλέων είχε συλληφθεί ένας τυμβωρύχος τον οποίο μετέφεραν στον Ναό και εκεί, μετά από βασανιστήρια, ομολόγησε ότι είχε μπει και είχε συλήσει τον τάφο του Ραμσή Β´. Μετά είπε πως γύρισε στο χωριό του για να επιστρέψει το επόμενο βράδυ με… ενισχύσεις για να μπουν στον τάφο των γιων του Ραμσή.


Βέβαια είναι γνωστό ότι εκείνα τα χρόνια οι τυμβωρύχοι είχαν λεηλατήσει πολλούς από τους πλούσιους σε χρυσάφι τάφους των Φαραώ. Για τον αιγυπτιολόγο όμως του Αμερικανικού Πανεπιστημίου του Καΐρου κ. Kent Weeks, ο οποίος ερευνά τον μοναδικό σε σχήμα, έκταση και αριθμό δωματίων τάφο αρ. 5 στην Κοιλάδα των Βασιλέων, το κείμενο του παπύρου αφορά την ανασκαφή του: έναν δαιδαλώδη τάφο, σκαμμένο στον βράχο, με έναν τεράστιο αριθμό δωματίων στις πλευρές διαδρόμων οι οποίοι ακόμη δεν γνωρίζει πού καταλήγουν. Μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί 108 δωμάτια και ο ανασκαφέας υπολογίζει ότι ως τον ερχόμενο Φεβρουάριο θα έχουν αποκαλυφθεί ακόμη 50!


Η αποκάλυψη του τάφου αρ. 5 ανακοινώθηκε στον διεθνή Τύπο τον περασμένο Μάιο. Η έρευνα όμως συνεχίζεται και όλο και νέα δωμάτια και διάδρομοι ανακαλύπτονται, ενώ καθημερινά, μαζί με τα χώματα της ανασκαφής, έρχονται έξω στο φως αμέτρητα όστρακα, θραύσματα από αγγεία και αγαλματίδια που συνόδευαν τους νεκρούς, μέρη από κοσμήματα και ακόμη από σαρκοφάγους. Οι καταρρακτώδεις βροχές και οι πλημμύρες των τελευταίων 3.000 ετών γέμισαν με χώματα τον τάφο. Προς το παρόν μόνο ένα μικρό μέρος από αυτά τα χώματα έχει απομακρυνθεί και οι αρχαιολόγοι ανοίγουν δρόμο ανάμεσά τους σαν να ακολουθούν έναν αόρατο μίτο κάποιας Αιγυπτίας Αριάδνης σε μια υπόγεια κατασκευή χωρίς προηγούμενο.


* Στα χρόνια του Ραμσή Β´



Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο τάφος κρατάει ακόμη καλά θαμμένα τα μυστικά του και πολλές απαντήσεις για τα χρόνια όπου βασίλευε στην Αίγυπτο ο Ραμσής Β´, ένας Φαραώ ο οποίος στο διάστημα της μακράς βασιλείας του σφράγισε ανεξίτηλα τη χώρα του με το πέρασμά του. Μακροβιότερος όλων των Φαραώ, ο Ραμσής Β´ ανήκει στη 19η Δυναστεία. Εφθασε στην πρωτοφανή για την εποχή του ηλικία των 90 ετών και εβασίλευσε επί 67 χρόνια (1304-1237 π.Χ.) την περίοδο του Νέου Βασιλείου. Στο μακρό διάστημα της βασιλείας του παρουσιάζεται μεγάλη άνθηση στη μνημειακή αρχιτεκτονική σε όλη την Αίγυπτο, όπου αρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφοι και χαράκτες δούλευαν ακατάπαυστα χτίζοντας μνημεία και ναούς με κολοσσικά αγάλματα του Ραμσή Β´ και των μελών της οικογενείας του. Ξέρουμε πως ο Ραμσής είχε κάπου 50 γιους και πάνω από 100 θυγατέρες και πως μεταξύ των συζύγων του ήταν η ωραία Νεφερτάρι, της οποίας η μορφή έχει αποτυπωθεί στα κολοσσικά αγάλματα του Ναού του Λούξορ και του Αμπου Σίμπελ, αλλά και στις τοιχογραφίες του αριστουργηματικού τάφου που της έχτισε ο Ραμσής.


Ετσι τώρα ένας ανεξερεύνητος τάφος αυτής της περιόδου, και μάλιστα ένας ομαδικός τάφος που έγινε για τους 50 γιους αυτού του μεγάλου Φαραώ, είναι φυσικό να θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα στην Αίγυπτο. «Ο τάφος δεν είναι νέα αποκάλυψη. Η ύπαρξή του ήταν γνωστή. Το νέο στοιχείο είναι το μέγεθός του και το σχήμα του. Οι τάφοι στην Κοιλάδα των Βασιλέων ονομάστηκαν σήραγγες από τους πρώτους έλληνες ταξιδιώτες και αυτό ακριβώς είναι. Ισιες σήραγγες που έχουν εξορυχθεί στον βράχο. Αυτός εδώ ο τάφος μοιάζει περισσότερο με οκταπόδι. Εχει διαδρόμους που φεύγουν προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Και είναι και μοναδικός σε μέγεθος. Στην Αίγυπτο δεν έχει ποτέ βρεθεί τάφος με τόσα δωμάτια. Και νομίζουμε πως και η λειτουργία του θα πρέπει να ήταν διαφορετική. Ηταν ένα οικογενειακό μαυσωλείο. Ποτέ ως τώρα δεν βρέθηκε τάφος μέσα στον οποίο είχαν ταφεί μαζί τόσο πολλά παιδιά της ίδιας οικογενείας. Ωσπου να ελευθερώσουμε όλους τους τοίχους και να μελετήσουμε τη διακόσμησή τους και επίσης όλα τα αντικείμενα που βρίσκονται στο έδαφος, δεν θα είμαστε σε θέση να δώσουμε μιαν υπεύθυνη εξήγηση για το τι ακριβώς είναι αυτή η κυψέλη», λέει ο κ. Kent Weeks. Είναι φανερό ότι δεν θέλει να προχωρήσει σε βιαστικά συμπεράσματα. Από την άλλη πλευρά, όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία πως περιμένει να βρει πολλές απαντήσεις στα αδιατάραχτα από ανθρώπινες εισβολές τμήματα του τάφου που τώρα ερευνάται.


* Οι Βρετανοί δεν είδαν τίποτε…


«Γνωρίζουμε πως ένα τμήμα του τάφου έχει συληθεί και αυτό άλλωστε είναι και μία από τις αιτίες που ο τάφος γέμισε από χώματα που μπήκαν με τις βροχές και τις πλημμύρες, με αποτέλεσμα να έχουμε τόσο μεγάλες καταστροφές. Και γνωρίζουμε και τα ονόματα των τυμβωρύχων. Από την άλλη μεριά, δεν έχουν βρεθεί ενδείξεις από άλλες, μεταγενέστερες κλοπές ή «εισβολές» στον τάφο αυτόν ως το 1892, όταν ο Βρετανός James Burton επισκέφθηκε τα πρώτα δωμάτιά του χωρίς να καταλάβει ότι υπήρχαν και άλλα. Αργότερα, γύρω στο 1915, επισκέφθηκε τον τάφο και ο Howard Carter, ο ανασκαφέας του τάφου του Τουταγχαμών. Και οι δύο βρήκαν πως ο τάφος ήταν μικρός, αδιακόσμητος και χωρίς ενδιαφέρον». Είναι φανερό πως ο κ. Weeks, ο οποίος με ανέλπιστη ευγένεια είχε δεχθεί από το τηλέφωνο να μιλήσει προς «Το Βήμα» για το εντυπωσιακό εύρημά του προειδοποιώντας ότι η επίσκεψη στο εσωτερικό του τάφου θα ήταν αδύνατη χωρίς την άδεια του διευθυντή Αρχαιοτήτων κ. Ali Hasan, πιστεύει πως μέσα στα χώματα μαζί με τους γιους του Ραμσή υπάρχουν ακόμη πολλές απαντήσεις.


Είναι πολύ νωρίς το πρωί μιας ημέρας του περασμένου Νοεμβρίου και ο δρ Kent Weeks, καθισμένος σ’ έναν πέτρινο πάγκο, κοντά στην είσοδο του τάφου αρ. 5, διηγείται μια αρχαιολογική περιπέτεια που διαδραματίστηκε τελευταία στην Κοιλάδα των Βασιλέων. Τα στίφη των τουριστών δεν έχουν ακόμη εισβάλει, ο ήλιος δεν έχει ακόμη σηκωθεί ψηλά. Η μαγεία του τόπου αφήνει αργά τη θέση της στην αφήγηση μιας περιπέτειας των ημερών μας, αλλά ο αέρας κρατάει ακόμη κάτι από τη δροσιά της νύχτας. Και της βροχής.


* Ο τάφος αριθμός 5 χωρίς όνομα


Είχε βρέξει καταρρακτωδώς την προηγούμενη ημέρα ­ πράγμα ασυνήθιστο τέτοια εποχή σε αυτά τα μέρη ­ και δεν μιλούσαν γι’ άλλο απ’ αυτό. Οι δρόμοι στο Λούξορ ήταν γεμάτοι νερά κι όπου δεν είχε άσφαλτο είχε λάσπες. Ο ουρανός έδειχνε πως θα ήταν καθαρός. Ο Νείλος όμως είχε ένα βαθύ κόκκινο χρώμα από τα χώματα που έφερε η βροχή. Οσο τουλάχιστον φαινόταν. Ακόμη δεν είχε χαράξει.


Το πέρασμα από την ανατολική στη δυτική όχθη, όπου βρίσκεται η Κοιλάδα των Βασιλέων, γίνεται με βάρκα. Το μικρό χωριό στην απέναντι όχθη ήταν κι αυτό πνιγμένο στις λάσπες. Η δουλειά της ημέρας όμως είχε ξεκινήσει από ώρα και ο Μοχάμετ, ο νεαρός ταξιτζής, εντυπωσιασμένος που θα πηγαίναμε στον αμερικανό αρχαιολόγο, έτρεχε σαν ραλίστας στον άδειο δρόμο ως τον αρχαιολογικό χώρο, που απέχει κάπου 4 χλμ. από την όχθη.


Ανάμεσα σε δύο βουνά, ξερά και άδενδρα, βρίσκεται η Κοιλάδα των Βασιλέων και δεξιά κι αριστερά σκαμμένοι στον σκληρό βράχο είναι οι τάφοι των Φαραώ. Στις φωτογραφίες, τις παλιές και τις νεότερες, δεν αποδίδεται αυτή η αίσθηση του κενού. Αυτού του κόσμου που είναι πέρα από τον δικό μας. Ούτε καν ωραία δεν ήταν. Απλώς ήσυχα κι απόμακρα. Ετσι είναι ο κόσμος των νεκρών;


Στον χάρτη οι τάφοι είναι αριθμημένοι και δίπλα υπάρχει το όνομα του νεκρού Φαραώ στον οποίον ανήκουν. Κοντά στην είσοδο της Κοιλάδας των Βασιλέων, σε απόσταση ούτε 100 μ. απέναντι από τον τάφο του Ραμσή Β´, σημειώνεται ο αριθμός 5, χωρίς όνομα. Αυτός ήταν ο προορισμός της επίσκεψης. Για τους αιγυπτιολόγους η αποκάλυψη αυτού του τάφου είναι το σημαντικότερο εύρημα των τελευταίων δεκαετιών. Ενας τάφος μοναδικός σε έκταση, σχήμα και αριθμό δωματίων που κατασκευάστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του την εποχή της μεγάλης δόξας του Νέου Βασιλείου.


Παρατεταγμένοι στην είσοδο του τάφου αρ. 5, σκαλί παρά σκαλί, οι εργάτες της ανασκαφής ανεβάζουν τα ζεμπίλια με τα χώματα και τα ευρήματα της ημέρας. Η εικόνα θυμίζει παλιές φωτογραφίες ιστορικών ανασκαφών. Η δουλειά αρχίζει στις 6 το πρωί. Δίπλα στην είσοδο είναι το «γραφείο» της ανασκαφής και η σύζυγος του ανασκαφέα κ. Patricia Weeks με μια αιγυπτιολόγο καταγράφουν με σχολαστικότητα το κάθε εύρημα. Ωσπου να φθάσει ο κ. Weeks υπάρχει χρόνος για μια πρώτη ματιά στη «σοδειά» του πρωινού. Μετά αρχίζει η αφήγηση από τον ίδιο τον ανασκαφέα.


* Η έκπληξη ήρθε νωρίς


«Εργαζόμαστε στην Κοιλάδα των Βασιλέων από το 1979 προκειμένου να ετοιμάσουμε ένα γενικό τοπογραφικό του χώρου και λεπτομερέστερους χάρτες για τον κάθε τάφο. Μέρος της δουλειάς μας ήταν να δοκιμάσουμε μήπως και μπορέσουμε να ξαναβρούμε και τάφους για τους οποίους υπήρχαν ιστορικές αναφορές που έχουν εν τω μεταξύ χαθεί είτε κάτω από τα χώματα που φέρνουν οι πλημμύρες είτε κάτω από επιχωματώσεις άλλων ανασκαφών. Ειδικότερο ενδιαφέρον είχε για μας η είσοδος της Κοιλάδας επειδή στα σχέδια που είχαν κάνει οι γεωγράφοι του Ναπολέοντα στα 1800 ήταν σημειωμένη η είσοδος ενός τάφου. Και σε αυτό ακριβώς το σημείο η Διεύθυνση Αρχαιοτήτων σχεδίαζε να γίνει η διαπλάτυνση του δρόμου για να στρίβουν τα τουριστικά λεωφορεία.


Αρχίσαμε να καθαρίζουμε την περιοχή το 1989 και μέσα σε δύο εβδομάδες βρήκαμε την είσοδο στο σημείο περίπου όπου έδειχναν οι χάρτες του Ναπολέοντα. Η ανακάλυψη δεν είναι καινούργια. Η ύπαρξή του είναι γνωστή εδώ και 200 χρόνια. Εκείνο που είναι νέο είναι το μέγεθος του τάφου».


Για τους γεωγράφους του Ναπολέοντα, όπως και για τους βρετανούς ερευνητές, που τον επισκέφθηκαν αργότερα, ο τάφος αρ. 5 δεν είχε ενδιαφέρον. Ο Carter μάλιστα, στα 1915, έμεινε ψάχνοντας μισή ημέρα και μετά έφυγε. Γι’ αυτόν ήταν ένας μικρός τάφος χωρίς διακόσμηση και κάτι τέτοιο σημείωσε στο ημερολόγιό του.


Η πρώτη έκπληξη για τον αμερικανό αρχαιολόγο ήρθε όταν καθαρίζοντας το πρώτο δωμάτιο ανακάλυψε πως οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι και υπήρχαν επιγραφές με ονόματα γιων του Ραμσή Β´. «Ο τάφος αμέσως απέκτησε ενδιαφέρον γιατί πολύ λίγα είναι γνωστά γι’ αυτή τη βασιλική οικογένεια. Μέχρι στιγμής οι τοιχογραφίες που έχουν βρεθεί είναι αποσπασματικές και κατεστραμμένες από τις πλημμύρες. Οι περισσότερες είναι σκαλισμένες και επιχρωματισμένες σε ένα παχύ επίχρισμα των τοίχων. Η τέχνη τους όμως είναι πολύ καλής ποιότητας και οι σκηνές ανάλογες με εκείνες του τάφου του Ραμσή Β’. Στον έναν τοίχο μετά τον άλλον έχουμε τον Ραμσή να παρουσιάζει έναν από τους γιους του στους θεούς του Κάτω Κόσμου. Και σε κάθε σκηνή επάνω από τις μορφές υπάρχουν οι επιγραφές με το όνομα και τους τίτλους του βασιλιά και το όνομα και τους τίτλους ενός από τους γιους του». Τα πρώτα χρόνια πέρασαν με τον καθαρισμό των δωματίων της εισόδου, τα οποία χρειάζονταν και κάποια προστασία από τον δρόμο που θα περνούσε από επάνω. Παράλληλα γινόταν η καταγραφή των επιγραφών των τοίχων ενώ το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων άρχισε να κεντρίζεται με το πλήθος των οστράκων (θραυσμάτων ταφικών αγγείων) που υπήρχαν μέσα στα χώματα. Ηταν πια φανερό στους αρχαιολόγους πως ο χώρος αυτός είχε χρησιμοποιηθεί για την ταφή κάποιων από τους γιους του Ραμσή Β´.


* Το άγαλμα του Οσίριδος


Στις αρχές του ’95, καθώς οι αρχαιολόγοι καθάριζαν ένα μεγάλο δωμάτιο στην αρχή του τάφου, ανακάλυψαν στο βάθος μια πόρτα που οδηγούσε σε έναν μακρό διάδρομο μήκους 20 μ. με πολλά δωμάτια στην κάθε πλευρά του. Κατέληγε σε δύο κάθετους προς αυτόν διαδρόμους, ο καθένας εκ των οποίων ήταν πάλι 20 μ. και είχε κι άλλα δωμάτια στις πλευρές του. Στο τέρμα του πρώτου διαδρόμου στεκόταν σε μια κόγχη το άγαλμα του Οσίριδος. Ο θεός κρατούσε στα χέρια του τα περίαπτά του. «Ξαφνικά ο τάφος που ο Burton και ο Carter είχαν θεωρήσει ασήμαντο γινόταν ένα τεράστιο πολυδαίδαλο όρυγμα μέσα στον βράχο με τουλάχιστον 67 δωμάτια και θεωρήσαμε πολύ πιθανόν ότι εκεί είχαν ταφεί πολλοί από τους γιους του Ραμσή. Πριν από ένα χρόνο, τον περασμένο Νοέμβριο, βρέθηκε κι άλλος ένας διάδρομος με νέες διεξόδους και με 30 ακόμη δωμάτια. Ο αριθμός των δωματίων έφθασε τα 97. Με τα ευρήματα των τελευταίων τριών μηνών ο αριθμός των δωματίων έχει φθάσει τα 108 και υπολογίζω ότι ως τον Φεβρουάριο του 1997 θα έχουμε πάνω από 150 δωμάτια. Κάθε ημέρα που περνάει ο τάφος γίνεται μεγαλύτερος».


Από όλες τις απόψεις ο τάφος αυτός είναι μοναδικός, παράξενος, πρωτόγνωρος. Εκτείνεται σε βάθος 200 μ. μέσα στον βράχο και είναι κάπου 50 μ. κάτω από την επιφάνεια του βουνού. Εχουν βρεθεί σκάλες και πολλά δωμάτια βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα. «Εχουμε βρει κάπου έξι διαφορετικά επίπεδα», λέει ο κ. Weeks. «Η διαφορά ανάμεσα στο υψηλότερο και στο χαμηλότερο επίπεδο είναι περίπου 10 μ. Τα περισσότερα δωμάτια έχουν ύψος 3 μ., αλλά το μεγάλο κεντρικό δωμάτιο με τις 16 κολόνες έχει στο πρώτο τμήμα του 3 μ. ύψος, που προς το τέλος του φθάνουν τα 5 μ.». Καθώς ο τεράστιος τετράγωνος χώρος που η κάθε του πλευρά είναι 15 μ. δεν έχει ακόμη καθαριστεί, είναι δύσκολο να εξηγηθεί σε τι χρησίμευε η αίθουσα.


* Τα βασανιστικά ερωτήματα


Παρ’ όλο που ο Ραμσής Β´ είναι από τους ευρύτερα γνωστούς Φαραώ, πολλές πτυχές της ιστορίας του παραμένουν άγνωστες. Οι Ελληνες τον ονόμαζαν Σέσωστρι. Είναι ο τρίτος Φαραώ της 19ης Δυναστείας που διοίκησε την Αίγυπτο από τις Θήβες, το σημερινό Λούξορ. Η μορφή και το όνομα του Ραμσή Β´ έχουν αποτυπωθεί παντού στην Αίγυπτο και όπου κι αν πας τον βρίσκεις μπροστά σου. Είναι επομένως κατανοητή η αίσθηση που προκάλεσε η αποκάλυψη του τάφου. Το ερώτημα όμως παραμένει βασανιστικό. Τι ήταν αυτός ο τάφος που δεν μοιάζει με κανέναν άλλον; «Θάφτηκαν εδώ ταυτόχρονα όλοι οι γιοι του Ραμσή; Μήπως είχαν ταφεί κάπου αλλού και μεταφέρθηκαν αργότερα εδώ; Δεν ξεχνάμε πως ο Ραμσής έζησε ώσπου έγινε 90 ετών και θα πρέπει να είδε πολλά παιδιά του να πεθαίνουν σε μιαν εποχή όπου ο μέσος Αιγύπτιος δεν ζούσε πάνω από 25 ως 30 χρόνια. Το ιστορικό αυτού του τάφου για εμένα είναι ακόμη ένα μυστήριο».


Ενα άλλο ερώτημα που γεννιέται με την πρόοδο της ανασκαφής είναι μήπως ο τάφος προϋπήρχε. «Ειλικρινά νομίζω πως ένα μέρος του τάφου υπήρχε από πριν. Τα πρώτα δωμάτια κοντά στην είσοδο είναι χαρακτηριστικά ταφικών θαλάμων της 18ης Δυναστείας (μέσα 14ου αι. π.Χ.). Και αυτό φαίνεται τόσο από την πλευρά της κλίμακας και των διαστάσεων όσο και του σχεδιασμού γενικότερα. Ο υπόλοιπος όμως τάφος ανήκει χρονολογικά στις αρχές της 19ης Δυναστείας. Αυτό που νομίζω πως έγινε είναι ότι ο Ραμσής βρήκε έναν προγενέστερο μικρό τάφο πολύ κοντά στον δικό του και αποφάσισε να τον προσαρμόσει στις ανάγκες του και να τον χρησιμοποιήσει για την ταφή των παιδιών του. Αλλωστε και ο ρυθμός που συναντούμε στα ανάγλυφα είναι ίδιος με εκείνον του τάφου του Ραμσή Β´. Και μάλιστα ορισμένοι συνάδελφοί μου, ειδικευμένοι στην τέχνη αυτής της εποχής, είναι βέβαιοι πως ο τάφος έγινε από τον ίδιο καλλιτέχνη που εργάστηκε και στον τάφο του Ραμσή. Για κάποιον λόγο ο Ραμσής Β´ άλλαξε την ορθογραφία του ονόματός του προτού συμπληρώσει 20 χρόνια βασιλείας του. Και εμείς βρήκαμε 5 ή 6 επιγραφές με το όνομά του πάντα γραμμένο με την αρχική ορθογραφία. Πράγμα που σημαίνει πως θα πρέπει να διακοσμήθηκε ο τάφος κατά τη διάρκεια της βασιλείας του και μάλιστα προτού γεννηθούν πολλά από τα παιδιά του. Και βέβαια δεν μπορούμε να απαντήσουμε ακόμη και στο επόμενο ερώτημα: αν, δηλαδή, ο τάφος χτίστηκε σε διαφορετικά στάδια ή μια κι έξω».


Ο τάφος αρ. 5 κρατάει ακόμη καλά τα μυστικά του και ο κ. Weeks υπολογίζει πως θα χρειαστεί ακόμη 9 ως 10 χρόνια για να καθαρισθούν τα δωμάτια και να μελετηθούν οι διακοσμήσεις και τα άλλα ευρήματα. Μέσα από τα λίγα δωμάτια που έχουν μέχρι στιγμής καθαρίσει έχουν συγκεντρώσει εκατοντάδες χιλιάδες κεραμικά όστρακα, χιλιάδες θραύσματα από κοσμήματα, σκουλαρίκια, περιδέραια, βραχιόλια. Βρήκαν ακόμη πολλά θραύσματα ταφικών αγγείων από αλάβαστρο όπου φυλούσαν τα ζωτικά όργανα του νεκρού, τα οποία αφαιρούσαν κατά τη διαδικασία της μουμιοποίησης. Και βρήκαν και θραύσματα από σαρκοφάγους. Το πιο ενδιαφέρον όμως και πολύ πρόσφατο εύρημα είναι τα σπαράγματα κάποιας μούμιας, τα οποία θα εξετασθούν από ανθρωπολόγους και άλλους ειδικούς.


Ο ήλιος σηκώθηκε ψηλά πια στην Κοιλάδα των Βασιλέων, οι μικροπωλητές έχουν ανοίξει τους πάγκους με τις πραμάτειες και τα σουβενίρ. Η εικόνα άλλαξε. Μόνο κάτω από τη γη, στο εσωτερικό του τάφου αρ. 5, φαίνεται πως επικρατεί μια άλλη τάξη: της αναμονής.