Κατανοώ σημαίνει ανα-θεωρώ

Κλασική εθνοκεντρική πλάνη: όταν ένα αλλότριο έθιμο μας παραξενεύει προσπαθούμε να το κατανοήσουμε απλοϊκά με τους οικείους κώδικες ερμηνείας. Φοράει μια αριστούχος μουσουλμάνα μαθήτρια μαντίλα στην εθνική παρέλαση της 25ης Μαρτίου; Απαράδεκτο: είναι ένδειξη «θρησκόληπτου σκοταδισμού» και «οπισθοδρομικών» εθίμων.

Προσέξτε την άρρητη παραδοχή: οι εθνοκεντρικοί γνωρίζουν τι συμβολίζει η μαντίλα, της οποίας το νόημα θεωρούν αμετάβλητο. Πώς είναι βέβαιοι για τη γνώση τους; Εφαρμόζουν απροβλημάτιστα οικείους ερμηνευτικούς κώδικες. Στη φιλελεύθερη νεωτερικότητα η γυναίκα είναι τόσο ελεύθερη για τις ενδυματολογικές επιλογές της όσο και ο άνδρας. Σωστά; Αρα, αν οι γυναίκες μιας άλλης κουλτούρας ντύνονται «περίεργα», αυτό αποτελεί ένδειξη οπισθοδρομικότητας.

Σε αυτή την ερμηνευτική προσέγγιση ο «άλλος» δεν έχει εγγενή ετερότητα, η οποία πρέπει να κατανοηθεί με τους δικούς της όρους. Η διαφορετικότητά του είναι αναγώγιμη στους οικείους κώδικες του ερμηνευτή. Αν, μάλιστα, ο τελευταίος έχει το πάνω χέρι, η ερμηνεία του δεν είναι μία ακόμη γνώμη αλλά συνοδεύει την άσκηση ισχύος.

Η εθνοκεντρική προσέγγιση είναι προβληματική. Ουσιώδες στοιχείο της κατανόησης ενός αλλότριου τρόπου ζωής είναι η αναθεώρηση (όχι επιβεβαίωση) των κωδίκων του ερμηνευτή. Η μεγάλη συνεισφορά της ερμηνευτικής φιλοσοφίας (ιδιαίτερα του Χανς-Γκέοργκ Γκάνταμερ και του Τσαρλς Τέιλορ) έγκειται στο ότι μας δείχνει πόσο σύνθετη είναι η πράξη της κατανόησης. Και με πολιτικούς όρους υποδεικνύει ότι η φιλελεύθερη νεωτερικότητα αυτοακυρώνεται αν δεν εμπεριέχει την πολυπολιτισμικότητα.

Φανταστείτε, λέει ο Τέιλορ, την έκπληξη των ισπανών κονκισταδόρων όταν είδαν τις τελετές ανθρωποθυσίας των Αζτέκων. Ενας τρόπος κατανόησης είναι με βάση τα εθνοκεντρικά κριτήρια της τότε Καθολικής Εκκλησίας: λατρεύουν τον Διάβολο! Ενα καλύτερο σημείο εισόδου σε αυτή την αλλότρια και απεχθή παράδοση είναι να προσπαθήσει ο ερμηνευτής να εντοπίσει αντιστοιχίες με δικές του τελετουργίες, όπως π.χ. στη Θεία Λειτουργία («Οστις τρώγει την σάρκα μου και πίνει το αίμα μου έχει ζωήν αιώνιον», Ιωάννης, στ. 51-56).

Η ερμηνευτική προσέγγιση δεν βιάζεται να κρίνει αλλά εντοπίζει εκείνο το στοιχείο του αλλότριου τρόπου ζωής που αντιστοιχεί –συγκρίνεται, αντιπαραβάλλεται, αντιτίθεται –με στοιχεία του δικού μας τρόπου ζωής. Αν μας νοιάζει να κατανοήσουμε τον «άλλον» χωρίς στρεβλώσεις (μη εθνοκεντρικά), πρέπει να τροποποιήσουμε τους δεδομένους κώδικες ερμηνείας μας. Βλέπουμε τότε ότι, αν και μοιραζόμαστε την κοινή ανθρώπινη κατάσταση, υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να υπάρχουμε. Η συνειδητοποίηση αυτή ανατρέπει τη «φυσικότητα» της δικής μας ερμηνείας. Οπως λέει ο Τέιλορ, η πραγματική κατανόηση έχει «ταυτοτικό τίμημα» («identity cost») –δεν μπορείς να κατανοήσεις τον άλλον αν δεν αλλάξεις τη δική σου αυτο-κατανόηση.

Δείτε πόσο υποδειγματικά το κάνει αυτό ο αμερικανός καθηγητής Αγγλικών Σπουδών Γκάρι Γουίλς σε άρθρο του στο «New York Review of Books» (24.3.16). Αφού ομολογεί άγνοια του Κορανίου, αναφέρει τις ερμηνευτικές δυσκολίες που συνάντησε όταν άρχισε να το μελετά. Ενας τρόπος να ξεπεράσω τις δυσκολίες, λέει, ήταν να αντιπαραβάλλω ιστορίες που αναφέρονται στο Κοράνι με αντίστοιχες ιστορίες που μου ήταν οικείες από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Διαπίστωσα με έκπληξη ότι, ως καθολικός, είχα αρκετά κοινά σημεία με τους μουσουλμάνους, π.χ. τον μεγάλο σεβασμό στην Παναγία. Είδα πράγματα που δεν περίμενα.

Αναφερόμενος στη μουσουλμανική μαντίλα ο Γουίλς προσπαθεί να την κατανοήσει με τους όρους του Κορανίου (οι πιστοί, άνδρες και γυναίκες, πρέπει να δείχνουν σεμνότητα με το σώμα τους ως ένδειξη σεβασμού στον Θεό) και τη συγκρίνει με πρακτικές στη δική του θρησκευτική κοινότητα. Οταν ήμουν παιδί, λέει, οι γυναίκες φορούσαν μαντίλα και οι άνδρες έπρεπε να βγάλουν το καπέλο τους όταν εισέρχονταν στην Εκκλησία. Αν και μερικές ισλαμικές παραδόσεις υιοθετούν ακραίες ενδυματολογικές πρακτικές για τις γυναίκες (π.χ., μπούρκα), οι πρακτικές αυτές αφενός δεν έχουν έρεισμα στο Κοράνι, αφετέρου απορρίπτονται από αρκετούς μουσουλμάνους. Οπως σε κάθε θρησκευτική παράδοση, το Ισλάμ είναι περισσότερο πολυσχιδές απ’ ό,τι αναγνωρίζει η πολιτισμική μας άγνοια.

Εκτός από φοβική εμμονή σε οικείους κώδικες, το εθνοκεντρικό λάθος συνίσταται και στην αντίληψη ότι τα σύμβολα του «άλλου» είναι αμετάβλητα. Το αντίθετο συμβαίνει. Τα σύμβολα διαθέτουν ρευστότητα, αλλάζουν νόημα με τον χρόνο. Η μαντίλα μπορεί να υποδηλώνει πίστη, μπορεί όμως, σε κάποια συμφραζόμενα, να σηματοδοτεί πολιτισμική καταγωγή, σεβασμό σε πατρογονικές παραδόσεις, ακόμη και μόδα, όπως συχνά συμβαίνει σήμερα με το χριστιανικό σταυρουδάκι ή το μυστήριο του γάμου.

Για να κατανοήσουμε τον λόγο του «άλλου» πρέπει να διαλεχθούμε μαζί του. Επιτρέποντας τη συμμετοχή της μουσουλμάνας μαθήτριας στις εθνικές μας τελετές της λέμε συμβολικά: Αναγνωρίζω την ετερότητά σου, θέλω να κατανοήσω τον πολιτισμό σου, είμαι διατεθειμένος να διευρύνω την οπτική μου γωνία. Το όφελος είναι διπλό: Αφενός διατηρώ τον δικό μου τρόπο ζωής εν επιγνώσει της μερικότητάς του, αφετέρου η αλληλεπίδρασή σου μαζί μου ίσως ωθήσει και σένα να ξαναδείς το νόημα των δικών σου συμβόλων. Δεν είναι εύκολο, είναι όμως απαραίτητο, τουλάχιστον για όποιον πιστεύει στην ανοιχτή κοινωνία.

Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του βιβλίου «Η τραγωδία των κοινών». (εκδόσεις Ικαρος).