Το δίκαιο του νερού

Συνοπτικά µια δυσάρεστη ιστορία: Το βράδυ της 20ής Ιανουαρίου 2014, δίπλα σε ένα ελληνικό νησί, πεντέμισι ναυτικά μίλια μακριά από τα παράλια της Μικράς Ασίας, σε ένα νησί με πληθυσμό δέκα κατοίκους, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, σε ένα νησί που φημίζεται για τους αγροαρουραίους και τα χταπόδια του, έντεκα άνθρωποι πνίγηκαν σε ένα ναυάγιο. Ο τρόπος με τον οποίο συνέβη είναι ανοιχτός σε ερμηνείες. Οι πρόσφυγες επέβαιναν σε μια βάρκα με κατεύθυνση την Ελλάδα. Εκείνο το βράδυ είχε 5 μποφόρ, το Λιμενικό προσέγγισε την ψαρόβαρκα και, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, επιχείρησε να τους ρυμουλκήσει προς την Ελλάδα. Σύμφωνα με την εκδοχή των επιζώντων, επιχείρησε να τους επαναπροωθήσει προς την Τουρκία –μια παράνομη πρακτική σύμφωνα με το ευρωπαϊκό δίκαιο.

Το ζήτημα θα μπορούσε να κλείσει εκεί –δεν θα ήταν το πρώτο, δεν θα ήταν το τελευταίο. Η υπόθεση όμως δεν ήταν τόσο απλή. Το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι απέκτησε σύντομα πανευρωπαϊκές διαστάσεις. Η Ελλάδα κατηγορήθηκε από διεθνείς οργανώσεις για συγκάλυψη, οι επιζώντες ζήτησαν δικαίωση, ο ευρωπαϊκός Τύπος ασχολήθηκε, η υποκριτική στο θέμα της μετανάστευσης ΕΕ ζήτησε να γίνει ανεξάρτητη έρευνα, καθώς οι ελληνικές Αρχές αποφάσισαν βιαστικά πως η υπόθεση πρέπει να κλείσει. Ο χρόνος πέρασε και εμείς ήμασταν απασχολημένοι· καταναλώναμε άλλα δράματα.

Μόνο που έµενε κάτι: Επρεπε να βρεθεί ένας ένοχος –πάντα πρέπει να υπάρχει ένας ένοχος. Αυτός ήταν ένας 21χρονος επιβάτης του βυθισμένου πλοίου ο οποίος στις 6 Φεβρουαρίου 2015 κρίθηκε ένοχος από το Τριμελές Εφετείο Κακουργημάτων Δωδεκανήσου. Ο εισαγγελέας πρότεινε την αθώωσή του, αλλά τελικά καταδικάστηκε σε συνολική ποινή 145 ετών (θα εκτίσει 25 χρόνια) και πρόστιμο 570.500 ευρώ. Θεωρήθηκε ο υπεύθυνος του ναυαγίου και ο διακινητής –αν και ξέρουν πως οι πραγματικοί διακινητές δεν μπαίνουν ποτέ στο καράβι. Εισπράττουν το ποσό που αναλογεί σε κάθε κεφάλι και απομακρύνονται παρέα με τη βρώμικη συνείδησή τους –αν έχουν.

Δυσάρεστη ιστορία, κάπως ακατάλληλη για την εποχή, ακούγεται ήδη από το βάθος της κουρασμένης μας ζωής. Γιατί να ασχοληθούμε με μια παλιά τραγωδία όταν γύρω μας δημιουργούνται άλλες με καταιγιστικό ρυθμό; Εμείς θα λύσουμε το μεταναστευτικό; Εμείς είμαστε ήδη επίδοξοι μετανάστες. Γιατί να θυμόμαστε και άλλα δυσάρεστα πράγματα, δεν μας φτάνει ο τελευταίος μήνας; Η απάντηση έρχεται από την τέχνη και συγκεκριμένα από την παράσταση «Υπόθεση Φαρμακονήσι ή Το δίκαιο του νερού», ένα θεατρικό ντοκιμαντέρ που παρουσιάστηκε την τελευταία εβδομάδα στο Φεστιβάλ Αθηνών.

Την προηγούμενη εβδομάδα, ανόρεκτος και μπουχτισμένος από τα πρόσφατα ελληνικά δράματα, είδα την παράσταση στο Θέατρο Τέχνης. Η Αθήνα έβραζε, η απόγνωση έβγαινε από τα πεζοδρόμια της Πλάκας, οι διακοπές –νοερές ή πραγματικές –έμοιαζαν η μόνη λύση. Βλέποντάς το, συνέβη μια εξισορρόπηση της απόγνωσης, μια επιστροφή στην πραγματική κλίμακα ζωής.

Αυτό ήθελε να κάνει μάλλον ο δημιουργός του, Ανέστης Αζάς, με τη βοήθεια της ομάδας του και της κοινωνικής ανθρωπολόγου Μάρθας Μπουζιούρη. Ηθελε να εμπνευστεί από μια ιστορία που ενοχλεί ακόμη και στην περιγραφή της και με επίμονη, δημοσιογραφική έρευνα, να θέσει ερωτήματα. Παράλληλα, να πάρει απόσταση από τα πράγματα, να δώσει την ιδέα πως η ζωή, όπως λέει σε μαγνητοφωνημένη του συνέντευξη ο φυλακισμένος Αζίζ (δεν είναι το πραγματικό του όνομα), «θα συνεχιστεί. Πρέπει να συνεχιστεί, αλλιώς δεν βγάζει τίποτα νόημα». Σε λίγους μήνες θα εξεταστεί η έφεσή του· η ελπίδα είναι το μόνο που του μένει.

«Η µνήµη», ακούγεται κάποια στιγμή στο έργο, «δεν είναι ένα συρτάρι που όποτε θέλουμε το ανοίγουμε και ανασύρουμε την ανάμνηση άθικτη. Η μνήμη διαφέρει από την πραγματικότητα, είναι αυτό που θέλουμε να θυμόμαστε, όχι αυτό που συνέβη».

Μετά την παράσταση, η καλοκαιρινή Αθήνα φαινόταν αλλιώς μέσα στην απόγνωσή της. Το Πεδίον του Αρεως παρέμενε γεμάτο πρόσφυγες, με ανθρώπους που –μη βιάζεστε να φρίξετε –είναι περαστικοί, θέλουν και αυτοί να φύγουν από εδώ. Η πόλη άδειαζε για την αναγκαία ανάπαυλα, ο Σεπτέμβριος πλησίαζε πιο αβέβαιος από ποτέ. Η ζωή όμως πρέπει να συνεχιστεί, πάντα έτσι γίνεται –δεν βγαίνει αλλιώς νόημα.

* Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 2 Αυγούστου 2015