Με τον απόηχο της απόπειρας αυτοκτονίας του Χρήστου Ζαχόπουλου να μην καταλαγιάζει αλλά όσο περνούν οι ημέρες να γίνεται πιο εκκωφαντικός, με την εμπλοκή στην υπόθεση γνωστών δημοσιογράφων και με τις αποκαλύψεις να διαδέχονται η μία την άλλη με εντυπωσιακή ταχύτητα, το θέμα «Η δημοσιογραφία της παρακμής» που παρουσιάσαμε την περασμένη Κυριακή εξακολουθεί να παραμένει εντυπωσιακά επίκαιρο. Ανταποκρινόμενοι στη μεγάλη απήχηση που είχε στους αναγνώστες μας, συνεχίζουμε και αυτή την εβδομάδα τη δημοσίευση απόψεων ανθρώπων του πνεύματος, οι οποίοι προσπαθούν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα «ποιος είναι ο ρόλος της δημοσιογραφίας στη σύγχρονη κοινωνία;», καθώς και να διερευνήσουν τους λόγους για την απαξίωση που υφίσταται τελευταίως το επάγγελμα.
Η ελληνική κοινωνία είναι μια κοινωνία που αρέσκεται σε μύθους. Είναι επίσης μια κοινωνία που αποστρέφεται τη συμμόρφωση σε κανόνες. Οι μύθοι έρχεται στιγμή που καταρρέουν. Και η ανάγκη των κανόνων έρχεται στιγμή που γίνεται επιτακτική. Και τα δύο έχουν συμβεί πρόσφατα στην περίπτωση της δημόσιας πληροφόρησης και της δημοσιογραφίας.
Η διάδοση των νέων ηλεκτρονικών τεχνολογιών έχει προκαλέσει τα τελευταία χρόνια μια έκρηξη χωρίς προηγούμενο στον τομέα της δημόσιας πληροφόρησης. Οι πληροφορίες διαδίδονται αστραπιαία και τα μέσα που τις αναπαράγουν έχουν πολλαπλασιαστεί μαζί με τη δύναμη όσων τα διαχειρίζονται. Η έκρηξη αυτή βρήκε την κοινωνία μας ανέτοιμη. Ανέτοιμη ήταν η πολιτική εξουσία στο να προβλέψει και να επιβάλει κατάλληλους ελεγκτικούς μηχανισμούς. Ανέτοιμοι ήσαν οι ίδιοι οι παραγωγοί της πληροφορίας στο να παρεμποδίσουν τη σύγχυση μεταξύ μετάδοσης της αλήθειας και κατασκευής της. Ανέτοιμοι ήσαν και οι τελικοί αποδέκτες των πληροφοριών στο να αποτρέψουν τον υποβιβασμό τους σε εύπιστους καταναλωτές καλοδιαφημισμένων αλλά αισχίστης ποιότητας προϊόντων.
Η κατάσταση που δημιουργήθηκε γέννησε νέες σχέσεις εξουσίας που επιδίωξαν την αναπαραγωγή τους. Παράλληλα εξέθρεψε πολλούς μύθους. Ενας από αυτούς ήταν ότι με τον πολλαπλασιασμό των πληροφοριών βελτιώνεται αντίστοιχα και η δημοκρατία μας. Ενας άλλος ήταν ο μύθος του ήρωα δημοσιογράφου: του δημοσιογράφου που εισδύει στα άδυτα της εξουσίας και που, διαπιστώνοντας τις κρυφές ανομίες των πολιτικών και οικονομικών ταγών της κοινωνίας, τις αποκαλύπτει στο ευρύ κοινό με παρρησία αψηφώντας κάθε προσωπικό κίνδυνο. Ενας ήρωας δικαιούται τον θαυμασμό αλλά και τον σεβασμό μας: πρέπει να τον αφήνουμε ελεύθερο να αναπτύσσει τη δραστηριότητά του, η παραμικρή απαίτηση να τεθούν κανόνες είναι εκ του πονηρού.
Για την ποιότητα της δημοκρατίας μας θα χρειαζόμασταν πολύ χρόνο για να μιλήσουμε. Την απομυθοποίηση των δημοσιογράφων μπορούμε πάντως εύκολα να την καταγράψουμε. Αρκεί να σκιαγραφήσουμε με διάφορες παραλλαγές έναν διαφορετικό τύπο δημοσιογράφου, που τι ωραίο θα ήταν να αποτελούσε και αυτός μύθο. Είναι ο δημοσιογράφος όχι ελεγκτής, αλλά φορέας ο ίδιος εξουσίας. Η πιο ήπια εκδοχή του είναι ο δημοσιογράφος που τα ξέρει όλα και που δεν χρειάζεται σε κανένα θέμα να μάθει τίποτε από κάποιον ειδικό. Γι’ αυτό και όταν παρουσιάζει ένα θέμα στην τηλεόραση, επιλέγει ο ίδιος όποιους θεωρεί ειδικούς και επιπλέον, όταν λένε κάτι διαφορετικό από αυτό που ο ίδιος υποστηρίζει, τους διακόπτει διαρκώς. Χειρότερη είναι η εκδοχή του δημοσιογράφου που θέλει να διαμορφώσει καταστάσεις στον πολιτικό, στον καλλιτεχνικό ή κάποιον άλλο χώρο, προβάλλοντας τα πρόσωπα της αρεσκείας του και διακωμωδώντας τους ανταγωνιστές τους, όχι επειδή θέλει απλώς να πάρει θέση (σκοπός απόλυτα θεμιτός, που πάντως δεν αγιάζει όλα τα μέσα), αλλά επειδή αυτό ανταποκρίνεται σε προσωπικές του φιλοδοξίες ή σε υποδείξεις του εργοδότη του. Ακόμη χειρότερη είναι η περίπτωση του δημοσιογράφου που αποσιωπά πληροφορίες και στη συνέχεια τις αποκαλύπτει, και μάλιστα παταγωδέστερα λόγω της σιωπής που προηγήθηκε, επειδή δεν αποκόμισε τελικά τα οφέλη που προσδοκούσε από την αποσιώπησή τους. Να συνεχίσω με όλο και χειρότερες εκδοχές; Δεν νομίζω ότι χρειάζεται.
Πριν από μερικά χρόνια, όταν ήμουν στο Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, έπεσε στα χέρια μου ένα σχέδιο Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας προέλευσης ΕΣΗΕΑ (του οποίου εγώ τουλάχιστον αγνοώ έκτοτε την τύχη). Το πρώτο άρθρο του άρχιζε με τη φράση: «Ο δημοσιογράφος είναι εγγυητής της δημοκρατίας». Φοβού γενικά, εκτός από τις περιπτώσεις χρηματικών οφειλών, όσους αυτοπαρουσιάζονται ως εγγυητές. Κατά τα λοιπά, έψαξα σε ολόκληρο το κείμενο και δεν βρήκα πουθενά να διατυπώνεται, ούτε καν υπαινικτικά, μια αρχή που ωστόσο θεωρώ ότι καταλέγεται στις εντελώς στοιχειώδεις και σύμφυτες με κάθε ιδέα δεοντολογίας: την αρχή ότι ο δημοσιογράφος οφείλει να απέχει από την παραγωγή και τη μετάδοση πληροφοριών στις οποίες εμπλέκεται και ο ίδιος προσωπικά, πράγμα που συμβαίνει ιδίως όταν αφορούν δικές του πράξεις και παραλείψεις. Ακριβώς αντίθετα φαινόμενα παρατηρούμε τον τελευταίο καιρό στην τηλεοπτική μας πραγματικότητα.
Η αντίρρηση ότι δεν είναι όλοι ίδιοι ευτυχώς αληθεύει. Εφτασε όμως η ώρα εκείνοι που πραγματικά διαφέρουν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Καταρρίπτοντας τον μύθο ότι δεν χρειάζονται κανόνες.
Ο κ. Παύλος Κ. Σούρλας είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
