Για να δούμε την έννοια της δικτύωσης χρησιμοποίησα σε προηγούμενη επιφυλλίδα το παράδειγμα ενός δικτύου ανθρώπων και επιχειρήσεων που καλύπτει έναν ολόκληρο κλάδο παραγωγής· που έχει δηλαδή οικονομικές λειτουργίες και επιδιώξεις. Ωστόσο μόλις αυτό το δίκτυο, μέσω των οποιωνδήποτε εκπροσώπων του, αρχίσει να διαπραγματεύεται με την κυβέρνηση για τα συμφέροντα του κλάδου, αποκτά και στόχους πολιτικούς ή μάλλον ενεργοποιεί τους πολιτικούς στόχους που είχε ανέκαθεν. Γι’ αυτό όποιους κύριους ή ομολογημένους σκοπούς και αν έχει ένα δίκτυο (οικονομικούς, πολιτικούς, φιλανθρωπικούς) το ονομάζω «κοινωνικό». Από εκεί και πέρα υπάρχουν ειδικότερες κατηγορίες, με τα δικά της χαρακτηριστικά η καθεμία.
Ετσι, στην ευρύτερη κατηγορία των κοινωνικών δικτύων ανήκουν φυσικά και τα κομματικά και τα πελατειακά. Και ενώ οι διαφορές ενός ευρύτερου κοινωνικού δικτύου από ένα κομματικό είναι προφανείς, οι διαφορές του από ένα πελατειακό δίκτυο χρειάζονται ορισμένες επεξηγήσεις.
Εχουμε ήδη αναφέρει την πρώτη. Ενα κοινωνικό δίκτυο, σύμφωνα με τον ορισμό που έχω δώσει, είναι μια κοινωνική δομή πολύ ευρύτερη από ένα πελατειακό. Τα πελατειακά δίκτυα διακρίνει η αποκλειστικώς πολιτική στοχοθεσία, διάρθρωση και λειτουργία τους· ενώ, αντιθέτως, οι σκοποί και οι μορφές των κοινωνικών δικτύων παρουσιάζουν μια ατέρμονα ποικιλία.
Η δεύτερη διαφορά είναι προφανής. Τα πελατειακά δίκτυα εξαρτώνται εξ ορισμού από πολιτικές παρατάξεις και κόμματα. Τα κοινωνικά δίκτυα, επειδή ακριβώς έχουν πολλαπλότερους και πολύ ευρύτερους στόχους, έστω και αν ενίοτε συνδέονται με πολιτικές παρατάξεις, δεν εξαρτώνται από αυτές.
Επειτα, τα κοινωνικά δίκτυα συνήθως αυτοοργανώνονται, συγκροτούνται με την πρωτοβουλία και την αλληλοσυνεννόηση των μελών τους. Αντιθέτως, τα πελατειακά δίκτυα συγκροτούνται κατά κάποιον τρόπο «άνωθεν»· τα οργανώνουν οι κοινωνικοί ή πολιτικοί τους προστάτες, οι λεγόμενοι «πάτρωνες», οι θεσμοί, οι ομάδες ή τα άτομα που τίθενται επικεφαλής τους. Πάτρωνες-θεσμοί ή πάτρωνες-ομάδες, όπως είναι π.χ. μια φατρία στην αρχαία Ρώμη· μια ισχυρή οικογένεια προσκείμενη στους Μεδίκους, στην αναγεννησιακή Φλωρεντία· ένα πολιτικό κόμμα στην Αγγλία του Γλάδστωνος ή στην Ελλάδα του Δηλιγιάννη. Ή πάτρωνες-άτομα, όπως είναι π.χ. ένας συγκλητικός στη Ρώμη του Αυγούστου· ένας μεγαλοαστός προσκείμενος στους De Witt, στη Χάγη του 17ου αιώνα· ένας κομματάρχης στην Αρεόπολη του Μαυρομιχάλη· ένας ιρλανδοκαθολικός χρηματοδότης των Δημοκρατικών, στη Μασαχουσέτη των Κένεντι· ένας μαφιόζος προστάτης του δημάρχου, σε μια σικελική πόλη· ή ένας μιλανέζος μεγαλοεπιχειρηματίας, υποστηρικτής του Μπόσι.
Μια άλλη διαφορά είναι ότι ο προστάτης, ο πάτρωνας, μπορεί να συμμετέχει ήδη σε αυτή την ιεραρχία που περιβάλλει το κράτος και έχω ονομάσει «πλέγμα εξουσίας»· ή μπορεί να κατορθώσει κάποτε να συμμετάσχει, εν μέρει χάρη στη βοήθεια και των πελατών του· στους οποίους ύστερα σκορπάει, γενναιόδωρος, ορισμένα από τα ωφελήματα της εξουσίας, υπεσχημένα και μη, νόμιμα ή παράνομα· και, κατά κανόνα, δευτερεύοντα. Αλλά το ίδιο το πελατειακό του δίκτυο, οι πελάτες του και οι προστατευόμενοί του, δεν συμμετέχουν στο πλέγμα. Αντιθέτως, ένα κοινωνικό δίκτυο ισχυρών παραγόντων, οι οποίοι αυτοοργανώνονται με στόχο τη συμμετοχή στο πλέγμα, ίσως μπορέσει να συμμετάσχει όχι μόνο μέσω του αρχηγού του, όχι μόνο με ορισμένους εκπροσώπους του, αλλά ακόμη και στο σύνολό του.
Ενα κοινωνικό δίκτυο που έχει εξαρχής ή αποκτά στην πορεία του στόχους πολιτικούς περιλαμβάνει συνήθως ιδιωτικούς θεσμούς, συνομαδώσεις και άτομα που προέρχονται από ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Δεν αποκλείεται όμως να περιλαμβάνει και μέλη κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων. Στα πελατειακά δίκτυα ισχύει το αντίστροφο. Κατά κανόνα οι πελάτες, οι «προστατευόμενοι» του πάτρωνα, ανήκουν στα μεσαία και στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα. Αλλά, και εδώ, δεν αποκλείεται να υπάρχουν και προστατευόμενοι που προέρχονται από ανώτερες τάξεις· αυτό συμβαίνει ιδίως όταν ο πολιτικός πάτρωνας στέκει πολύ ψηλά στην ιεραρχία, είναι π.χ. ένας υποψήφιος πρωθυπουργός.
Επομένως, εκ πρώτης όψεως, αμφότερα τα είδη δικτύων μοιάζουν μεταξύ τους στο εξής σημείο: αμφότερα είναι τρόποι με τους οποίους συμμετέχουν στην πολιτική όχι μόνο τα ανώτερα αλλά και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ενώ όμως τα πελατειακά δίκτυα συμμετέχουν στην πολιτική, δεν συμμετέχουν στο πλέγμα εξουσίας. Αντιθέτως, τα ευρύτερα κοινωνικά δίκτυα, όταν λειτουργούν με πολιτικούς σκοπούς, όχι μόνο επιτρέπουν τη συμμετοχή στην πολιτική, αλλά προωθούν και την «πολιτική κινητικότητα» όλων των μελών τους, ακόμη και όσων ανήκουν στα κατώτερα στρώματα, ενίοτε μάλιστα και των στρωμάτων αυτών ως συνόλων, ως συλλογικών κοινωνικών υποκειμένων. Τούτο επιτρέπει, αντιστοίχως, την είσοδο αυτών των στρωμάτων και των μελών τους ακόμη και στο πλέγμα εξουσίας και την έξοδο ή μάλλον την εκδίωξή τους από το πλέγμα, οσάκις ο συσχετισμός των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων δεν τα ευνοεί.
Οι διαφορές στη λειτουργία επιφέρουν διαφορές και στα αποτελέσματα. Τα πελατειακά δίκτυα εξασφαλίζουν στα μέλη τους τη νομή ενός μέρους των καρπών της εξουσίας μέσω των spoils, των πελατειακών ανταλλαγμάτων. Παρόμοια αποτελέσματα μπορούν να έχουν, ως ένα σημείο, και τα κοινωνικά δίκτυα, στον βαθμό που διεκπεραιώνουν ενίοτε και ορισμένες σχέσεις πελατειακού τύπου. Αλλά τα κοινωνικά δίκτυα, όταν επιδιώκουν πολιτικούς στόχους, δεν περιορίζονται αναγκαστικά στην κατανομή πελατειακών ωφελημάτων και μόνο σε αυτήν· είναι και ένας τρόπος, όπως ήδη ανέφερα, με τον οποίο μέλη ή και ολόκληρα τμήματα των κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων μπορούν να κατακτήσουν θέση στο πλέγμα και να συμμετάσχουν στην ίδια την άσκηση της εξουσίας. Σε ορισμένες κοινωνίες και σε ορισμένες ιστορικές στιγμές, δηλαδή, ο πολιτικός σκοπός αυτών των συγκεκριμένων κοινωνικών δικτύων δεν είναι μια απλή, συγκυριακή και σχεδόν τυχαία κατανομή ολίγων ή πολλών καρπών της εξουσίας· είναι η συστηματική συμμετοχή στο πλέγμα που την ασκεί, άρα η συστηματική νομή της εξουσίας.
Τελευταία διαφορά: αφότου διεισδύσει στο πλέγμα, ένα ισχυρό κοινωνικό δίκτυο δεν αρκείται στη συστηματική νομή της εξουσίας, αλλά συμμετέχει εξίσου συστηματικά και στη χάραξη της εξουσιαστικής στρατηγικής του πλέγματος, μιας στρατηγικής που προδιαγράφει το μέλλον της κοινωνίας ολόκληρης. Αντιθέτως, δύσκολα μπορούμε να φαντασθούμε ένα πελατειακό δίκτυο που να συμμετέχει στη χάραξη υψηλής στρατηγικής· ο πάτρωνάς του, ίσως· το ίδιο, ποτέ.
Ξεκαθαρίζοντας έτσι τους όρους που χρησιμοποιεί, ο ιστορικός (και, γενικότερα, ο κοινωνικός επιστήμονας) μπορεί εν συνεχεία να τους χρησιμοποιήσει ως εργαλεία, για να αναλύσει αποτελεσματικότερα και να ερμηνεύσει την κοινωνική και πολιτική πράξη των ανθρώπων, χωρίς να καταφεύγει σε υπεραπλουστεύσεις, γενικεύσεις και ταυτολογίες. Ενα από τα εργαλεία αυτά είναι, νομίζω, η έννοια των κοινωνικών δικτύων.
Ο κ. Γεώργιος Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
