Στην Ισπανία, καθώς αφήνει κανείς τη Βαρκελώνη και κατευθύνεται προς τα γαλλικά σύνορα, είναι σαν να μπαίνει σε περιοχή μυστηρίου: τοπωνύμια ανεξιχνίαστα, κτίσματα απροσδιόριστης χρήσης και χρονολογίας, μνήμες των κατοίκων όλα συντελούν στη δημιουργία ατμόσφαιρας αινιγματικής αλλά και γοητευτικής συνάμα.
Η κατάσταση κορυφώνεται στη Χερόνα: πόλη πολύ παλιά, μικρή αλλά με βαριά ατμόσφαιρα, θυμίζει λήθαργο, όπου όμως οι ονειρικές καταστάσεις διαδέχονται ακατάπαυστα η μία την άλλη. Το κέντρο της, πράγματι, αποτελεί δαίδαλο μικρών δρόμων και γερασμένων κτιρίων, τα οποία σαν κουβάρι μπερδεμένο περισφίγγουν τον γιγαντιαίο και επιβλητικό καθεδρικό ναό. Πλανιέται κανείς εκεί και αμέσως βρίσκεται στην καρδιά του δυτικοευρωπαϊκού Μεσαίωνα: ημίφως, υγρασία, σιωπή· μουντές προσόψεις και γελαστές εσωτερικές αυλές· στοές, κλειστά παράθυρα και απροσδόκητα σκαλοπάτια. Τόπος μελέτης, περισυλλογής και εύκολα το μαντεύει κανείς προσευχής. Το θέμα είναι λοιπόν σαφές και αμφισβήτηση δεν χωράει καμία: βρίσκεται κανείς στο call, την αρχαία εβραϊκή συνοικία της πόλης.
Από πού πήγαν εκεί; Πότε; Απάντηση σαφής και τεκμηριωμένη δεν υφίσταται. Το μόνο βέβαιο είναι πως στην Παλαιά Διαθήκη αλλά και στο Ταλμούδ αναφέρεται η Ισπανία με τον όνομα Σεφαράντ. Ηταν γνωστή λοιπόν η χώρα. Σε ποια εποχή όμως έφθασαν εκεί οι Εβραίοι που, στη συνέχεια, εγκλιματίστηκαν και πήραν το όνομα Σεφαραντίμ; Υπό την πίεση του ερωτήματος αυτού, εύκολα η παράδοση μετατρέπεται σε μύθο και ο μύθος μεταβάλλεται σε εμπόδιο συχνά απροσπέλαστο όσον αφορά την αναζήτηση της πραγματικότητας.
Βέβαια έχουν υποστηριχθεί διάφορες απόψεις. Μία τούς θέλει να έχουν έρθει μαζί με τους Φοίνικες, που αναζητούσαν στην Ισπανία χρυσάφι· σύμφωνα με άλλη μπήκαν στην ιβηρική χερσόνησο ακολουθώντας τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Τρίτη που παρουσιάζει ενδιαφέρον για μας τους Ελληνες τους παρουσιάζει ως απογόνους της φυλής του Βενιαμίν, μέλη της οποίας εγκαταστάθηκαν στην Ισπανία, όταν οι υπόλοιποι Εβραίοι τούς έδιωξαν από την Παλαιστίνη.
Η τρίτη αυτή εκδοχή είναι άξια προσοχής ιδιαίτερης. Σύμφωνα με παράδοση ζωντανή ως τώρα, η φυλή αυτή, λόγω μιας γυναίκας, ήρθε σε σύγκρουση με τις άλλες του Ισραήλ. Η διένεξη υπήρξε οξύτατη, με αποτέλεσμα πολλοί από τη φυλή του Βενιαμίν να φύγουν σε άλλη χώρα. Κατά την παράδοση πάντα, η χώρα αυτή ήταν, κατά βάση, η Ελλάδα, η Πελοπόννησος ειδικά, αν και μέρος των φυγάδων πήγε ακόμη δυτικότερα, στην Ισπανία.
Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς τη γοητεία που είναι δυνατόν να εκπέμψει η παράδοση αυτή. Δυστυχώς, η εν λόγω γοητεία, αντί να αποτελέσει κίνητρο επιστημονικής έρευνας ή, έστω, σοβαρού διαλόγου, έχει μεταβληθεί, ακουσίως ή μη, σε έναυσμα προπαγανδιστικών κυρίως προσπαθειών, οι οποίες ασκούνται είτε αμέσως είτε έμμεσα. Τούτο αποτελεί σφάλμα όχι μόνο για τους λόγους τους οφθαλμοφανείς αλλά και διότι η ιστορία αποτελεί πεδίο λιγότερο γνωστό από όσο γενικώς πιστεύεται και συνεπώς κάθε καλόπιστη συμβολή στη γνώση δεν μπορεί παρά να είναι ευπρόσδεκτη.
Οπως και να είναι, οι Εβραίοι της Ισπανίας φαίνεται πως βρίσκονται εκεί τουλάχιστον από τα τέλη της αρχαιότητας. Η από τους Αραβες κατάκτηση της Ισπανίας πάντως είναι σαφές πως δραστικώς επηρέασε την όλη κατάστασή τους. Πράγματι, ολοκληρώθηκε τότε η στροφή τους από κοινωνία με χαρακτηριστικά αγροτικά σε κοινωνία των πόλεων· και αυτό με τη σειρά του είχε συνέπεια άλλο γεγονός σπουδαίο, το «μπόλιασμα» δηλαδή της εβραϊκής θρησκείας με τη σκέψη των αρχαίων Ελλήνων. Με άλλα λόγια, οι Εβραίοι της Ισπανίας προσπάθησαν ό,τι και οι χριστιανοί αλλά και οι μουσουλμάνοι, τη σύζευξη δηλαδή της πίστης με τη φιλοσοφία.
Πολλά έχουν γραφεί για το θέμα αυτό, αλλά παρά τις σχετικές δημοσιεύσεις δεν έχει γίνει ακόμη ευρέως αντιληπτό εκείνο που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον οι ψυχολογικοί παράγοντες που ώθησαν τους μεγάλους εβραίους στοχαστές στη μελέτη των αρχαίων Ελλήνων. Οπωσδήποτε, η συμβολή των στοχαστών αυτών στην ανθρώπινη διανόηση γενικώς υπήρξε σπουδαία και γόνιμη, αλλά κατά πόσον το συγκεκριμένο «πάντρεμα» της πίστης με τη φιλοσοφία υπήρξε σταθερό και ευτυχές αποτελεί ερώτημα η συστηματική προσέγγιση του οποίου, δυστυχώς, δεν έχει καν αρχίσει. Και βέβαια στο επίκεντρο των σχετικών ιδεολογικών ζυμώσεων βρέθηκε η μικρή Χερόνα, που από τον Μεσαίωνα δεν έχει πάψει να θεωρείται ιερή πόλη ολόκληρου του εβραϊκού κόσμου.
Το τέλος του Μεσαίωνα πάντως επέφερε τραγικές, ως γνωστόν, εξελίξεις για τους Εβραίους της Ισπανίας. Το 1492, πράγματι, διώχτηκαν από τη χώρα· και το γεγονός αυτό έχει σημασία για μας τους Ελληνες, διότι σημαντικός αριθμός τους ήρθε και εγκαταστάθηκε εδώ, στη Θεσσαλονίκη ιδίως, μα και αλλού. Ετσι εξηγείται και το γεγονός ότι στην Ελλάδα παραδοσιακή γλώσσα της πλειονότητας των Εβραίων ήταν τα ισπανικά.
Γιατί όμως έφυγαν από την Ισπανία; Ο διωγμός τους υπήρξε αυθόρμητη βασιλική πρωτοβουλία ή μήπως ήταν καρπός τάσεων που από καιρό αναπτύσσονταν σε λαϊκά ιδίως στρώματα; Και το σπουδαιότερο: Τι έγιναν όσοι κατόρθωσαν να μην φύγουν και παρέμειναν στην Ισπανία; Σε ποιο βαθμό και πώς επιβίωσαν;
Αλλά βέβαια όσον αφορά τα ερωτήματα αυτά η έρευνα δεν έχει πει ακόμη την τελευταία της λέξη*.
* Αφορμή της συγγραφής του άρθρου αυτού υπήρξε η έκδοση και στα ισπανικά του βιβλίου της Caroline Roe, «Φάρμακο για την προδοσία», Βαρκελώνη 1999.
Ο κ. Δημήτρης Μιχαλόπουλος είναι διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών.
