Τα περίφημα «διαπλεκόμενα» κατηγορούσε πάλι πρόσφατα κάποιος «επώνυμος». Χωρίς άλλες διευκρινίσεις (η αοριστολογία είναι από τις αρετές που συνθέτουν το μεγαλείον της φυλής). Χωρίς δηλαδή να ακολουθεί τη μετοχή ένα ουσιαστικό: διαπλεκόμενα συμφέροντα; διαπλεκόμενα δίκτυα σατανιστών; διαπλεκόμενα συνδικάτα; κόμματα; πρόσωπα; Χωρίς επίσης να διευκρινίζεται ποιος διαπλέκεται με ποιον και γιατί: όλοι οι «επώνυμοι» μεταξύ τους; επώνυμοι με ανωνύμους; προνομιούχοι με μικρομεσαίους;
«Ποιος κυβερνά αυτό τον τόπο;» ανέκραξε κάποτε ένας αγανακτισμένος πρωθυπουργός μας. Δεν είχαν ακόμη πολιτογραφηθεί στη γλώσσα μας τα διαπλεκόμενα.
Ενας άλλος πρωθυπουργός μας, που αγαπούσε τις εισαγωγές νεολογισμών από το εξωτερικό, καθιέρωσε τον όρο «κατεστημένο», μεταφράζοντας ημιεπιτυχώς το «establishment».
Ο όρος «κατεστημένο» ξεχάστηκε. Οχι λόγω γλωσσικής ευαισθησίας, αλλά επειδή αλληθώριζε επικινδύνως προς τα αριστερά· και επειδή, ίσως, δεν ήταν επαρκώς μεταμοντέρνος, όπως είναι τα διαπλεκόμενα.
«Στρατοβιομηχανικό πλέγμα»: ιδού ένας άλλος όρος, ο οποίος ουδέποτε καθιερώθηκε. Αυτόν ουδείς μπορούσε να κατηγορήσει για συνοδοιπορία με τους κομμουνιστές. Τον είχε εφεύρει πρόσωπο υπεράνω πάσης υποψίας, αν δεν κάνω λάθος, σε εποχή μάλιστα που ήταν ακόμη ολοζώντανος ο μακαρθισμός: ούτε λίγο ούτε πολύ ο πρόεδρος των ΗΠΑ, και μάλιστα Ρεπουμπλικανός, πρώην στρατηγός και ήρως του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου· ο Αϊζενχάουερ.
Τα αναφέρω αυτά για να απαντήσω εμμέσως σε τακτικό αναγνώστη, καλή του ώρα, που μου έθεσε δύο πονηρά ερωτήματα. Το πρώτο ήταν αν ο όρος «πλέγμα εξουσίας», τον οποίο χρησιμοποίησε σε προηγούμενα κείμενα, είναι νέος· το δεύτερο, αν υπάρχει πάντοτε ένα πανομοιότυπο πλέγμα, σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές.
Ο όρος που πρότεινα, ακόμη και αν είναι νέος, εκφράζει σκέψεις που σε πρόπλασμα προϋπήρχαν. Παραδείγματος χάριν, κοινούς τόπους, όπως οι εκφράσεις που ανέφερα παραπάνω· αλλά και όσα έχουν γράψει κατά καιρούς διάφοροι συγγραφείς και ερευνητές που ασχολούνται με προβλήματα γύρω από το κράτος και την εξουσία.
Ερχομαι στο δεύτερο και πονηρότερο ερώτημα: αν ένα ίδιο πλέγμα εξουσίας υπάρχει σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές. Οχι βέβαια. Εννοιες σαν αυτή που προτείνω δεν είναι οντολογικές, δεν αντιστοιχούν σε φυσικές οντότητες. Είναι διανοητικά εργαλεία, που μας διευκολύνουν στην έρευνα και στην κατανόηση των κοινωνικών φαινομένων. Τα νοήματα που δίνουμε στα εργαλεία μας, καθώς και ο τρόπος που τα χρησιμοποιούμε, εξαρτώνται από το πρόβλημα που εκάστοτε εξετάζουμε: από την κοινωνία και από την εποχή που ερευνάμε.
Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει ένα πλέγμα εξουσίας ίδιο, αναλλοίωτο, που έχει την ίδια μορφή σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές, και λειτουργεί παντού και πάντοτε με τον ίδιο τρόπο. Τη μορφή ενός συγκεκριμένου πλέγματος περιγράφουμε σε σχέση με τον ιστορικό του χώρο και χρόνο. Και την έννοια του πλέγματος κρατάμε στην εργαλειοθήκη μας για να τη χρησιμοποιήσουμε ξανά σε άλλη ευκαιρία, για να αναλύσουμε τη διάρθρωση της εξουσίας σε άλλο τόπο και σε άλλο χρόνο. Επειδή η έννοια αυτή, όπως είπαμε, διαγράφει απλώς ένα πλαίσιο οργάνωσης της εξουσίας, ένα μηχανισμό που θα μπορούσε να λειτουργεί με χιλιάδες διαφορετικές μορφές, σε αντίστοιχες ιστορικές στιγμές και διαφορετικούς τόπους. Είναι δηλαδή ένα εργαλείο χρήσιμο για να κατανοούμε διάφορες πραγματικότητες, χωρίς να τις ισοπεδώνουμε και να τις «παγώνουμε».
Σε προηγούμενο κείμενο έγγραφα ότι το κράτος παίρνει πάντοτε μια θέση στις συγκρούσεις και στους συμβιβασμούς μεταξύ των υπηκόων του. Αλλά η θέση που παίρνει είναι δυνάμει μεροληπτική. Επομένως, κερδισμένος βγαίνει όποιος από τους κοινωνικούς αντιπάλους μπορεί να επηρεάζει το κράτος υπέρ των απόψεων και των συμφερόντων του. Οσοι μπορούν να το κάνουν συχνά και συστηματικά ανέρχονται σε ένα άλλο επίπεδο, όπου ασκείται η «υψηλή» πολιτική· και σχηματίζουν ένα πλέγμα που ουσιαστικώς ασκεί την κρατική εξουσία «από κοινού» με το κράτος. Σε αυτό το πλέγμα, που κείται πέραν του κράτους αλλά πάντοτε το περιλαμβάνει, μετέχουν οι εκάστοτε ισχυρότερες κοινωνικές δυνάμεις: κοινωνικές συμμαχίες, τάξεις και ομάδες· επαγγελματικές συσσωματώσεις· θεσμικές οργανώσεις που δεν είναι κρατικές· μεγάλες οικονομικές μονάδες· ισχυρές φατρίες και οικογένειες· δίκτυα ατόμων, ή ακόμη και μεμονωμένα άτομα.
Μου φαίνεται ότι θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τις ίδιες αυτές λέξεις για να διερευνήσουμε ένα «πλέγμα εξουσίας» είτε στη μετακεμαλική Τουρκία είτε στην αναγεννησιακή Φλωρεντία είτε στη μεσαιωνική Βουργουνδία είτε στην Αθήνα του Αλκιβιάδη: κράτος, υπήκοοι, πολιτική (υψηλή ή όχι), εξουσία, κοινωνικές συμμαχίες, τάξεις, επαγγελματικές συσσωματώσεις, μη κρατικοί θεσμοί, οικονομικές μονάδες, φατρίες, οικογένειες. Θα αποδίδαμε όμως στις λέξεις αυτές διαφορετικό περιεχόμενο για κάθε ιστορική περίπτωση· και το πλέγμα εξουσίας θα παρέμενε ως διανοητική κατασκευή, ως λογικός σκελετός, ως ταξινομική μήτρα, ως ερευνητικό εργαλείο για να χρησιμοποιηθεί ενδεχομένως και άλλη φορά.
Με τις διευκρινίσεις αυτές μπορούμε να κλείσουμε τη σημερινή, μεθοδολογική παρένθεση· και σε δυο-τρεις εβδομάδες να επανέλθουμε στο θέμα μας.
Ο κ. Γ. Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
